Kvar er sentrum på jorda?

Vi held oss gjerne med kart som på underleg vis plasserer Europa, og med det også Norge omtrent på midten. Vi vert dermed eit sentralt midtpunkt for alt som skjer på jorda, og andre stader er eigentleg berre avkrokar, langt vekke frå det naturlege sentrum. Det er sjølvsagt ikkje slik, men slik kan det fort verke om ein ser på eit kart.

Jorda er ei kuleforma sak, der det ikkje er slik at noko punkt eigentleg er eit naturleg sentrum. Kva som er sentralt er avhengig av kvar ein er. Dette kinesiske kartet frå 1600-talet viser dette tydeleg.

Sidan kartet er kinesisk, passar det greit å plassere Kina som sentrum for verda.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Men med ei kule er det heller ikkje så greit å seie kva som er opp og ned. Vi har den kjekke tanken att nord er opp. Dette har på hendig vis sett oss på toppen av verda. Alle andre kjem under oss. Slik treng det sjølvsagt ikkje å vere. Ta ein kikk på dette satelittbiletet.

Norge har havna på midten her også, men ting ser anneleis ut...
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Eller kva med dette arabiske kartet frå 1100-talet? Det vart laga på bestilling til ein konge av Sicilia, noko ein kanskje kan ane om ein ser litt på proposjonane. Men nord er ned, og sør er opp. Det er jo eigentleg ikkje nokon god grunn til noko anna...

Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Kombiasjonen av desse to måtane å endre sentrum på kartet på, altså å ha sentrum omtrent i Stillehavet med sør opp vil gje oss eit kart vi ikkje ser så ofte. Her vert Norge ein absolutt utkant i verda.

Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Har dette noko å seie? Nei, det treng det ikkje å ha, men det kan sjølvsagt få oss til å tenke litt over korleis karta vi ser på formar synet vårt på verda, noko vi sikkert ikkje har vondt av. I ei ideell verd skal sjølvsagt ikkje dette ha noko å seie, men kanskje vert måten vi ser på verda på meir forma av karta vi brukar enn det vi trur? Då kan det kanskje ha noko å seie, sjølv om nokre små kartglimt sikkert ikkje vil revolusjonere verdsbiletet vårt.

Artig er det uansett!

Kyrkjehistora sett frå strilelandet

Pinsemessa vart feira i Lindås kyrkje i dag, og der kom eg over nokre interessante marmortavler. I kyrkja heng det fleire marmortavler med bilete av ulike personar frå kyrkjehistoria. I hovudsak er dette salmediktarar, men det er også bilete av mellom anna ein gamal prest i kyrkja.

Bileta er laga av Katharina Saltnes. Ho levde frå 1862 til 1945, og vart delvis invalidisert av poliomyelitt som fireåring. Likevel vart ho ei særs dugande treskjærar og kunstnar. Ho laga desse bileta til Lindås kyrkje til 70 års jubileet i 1935, noko ho fekk Kongens fortenstmedalje for. I søknaden frå soknerådet stod det mellom anna:

Ein fatig krypling, med mykje sjukdom, vanhelsa og kraftløysa og med mange såre vonbrot i livet, det er hennar beiske lagnad. Men ho ber ikkje agg korkje mot Gud eller menneskje og er attpå stor nok til, ueigennyttigt og sjølvgløymande å ofra mange års arbeid til prydnad av Guds hus, den kyrkja der ho er døypt og konfirmera, og som difor er hennar kyrkja.

Soga om Katharina er forsåvidt interessant, og om ein vil vite meir kan ein til dømes lese om henne her, men det som fanga mi merksemd var marmortavla det er bilete av under. På eit vis trur eg denne tavla seier mykje om korleis ein såg på kyrkjehistoria, ikkje berre på strilelandet, men i heile Norge på denne tida.

På toppen av tavla finn ein tre kyrkjelærarar: helgenpaven Gregor den store med ein av dei største teologane i kyrkjehistoria, Augustin, på den eine sida og ein av dei andre gigantane i kyrkjehistoria, Ambrosius, på den andre sida. Under desse tre, framheva både i storleik og posisjon finn vi dei store salmediktarane Thomas Kingo og H.A. Brorson. For all del: Desse to er ikkje smågutar i vår dansk-norske kyrkjehistorie, men ein må vel vere ganske så.... luthersk.... for å meine at Kingo og Brorson når heilt opp til Ambrosius, Augustin og Gregor den store? Det er mogeleg eg les for mykje inn i dette, men for meg vart dette biletet talande for det nærsynte kyrkjesynet vi har hatt og delvis har i Norge, både når det gjeld tid, stad og konfesjon.

Uansett kven ein meiner er toppteologen av Augustin og Brorson, vil eg anbefale eit tur til Elias Blix, Petter Dass, Johann Sebastian Bach, Dorothe Engelbrektsdatter, Erik Pontoppidan, Martin Luther og dei andre marmorbileta i Lindås kyrkje. Besøket kan med fordel kombinerast med ei messe.

Den eine marmortavla i Lindås kyrkje.
Augustin, Gregor den store, Ambrosius
Kingo og Brorson

Den grøne patriarken om miljøvern og religionsdialog

Eg kjøpte meg for ei stund sidan Møte med mysteriet, den siste boka til Bartholomeos av Konstantinopel, den økumeniske patriarken, eller den grøne patriarken som han også blir kalla. Eg rekna med at boka skulle gje gode innspel til kvifor kyrkja skal engasjere seg i miljøvern, slik Den norske kyrkje gjer. Den grøne patriarken skuffa ikkje, men kunne varte opp med sanningsord som dette:

En bekymring for økologiske spørsmål er altså direkte knyttet til en bekymring for spørsmål om sosial rettferd, spesielt spørsmålet om sult. En kirke som ikke ber for miljøet, er en kirke som nekter å tilby mat og drikke til lidende mennesker. Samtidig er et samfunn som ignorerer befalingen om å vise omsorg for alle mennesker, et samfunn som mishandler selve Guds skaperverk, inkludert miljøet. Det er ensbetydende med blasfemi.[1]

At patriarken meiner at kyrkja skal be for miljøet er jo ikkje oppsiktsvekkande, men kva ville han ha sagt om at kyrkja meiner at Statoli må trekke seg ut av oljesandsvineriet, slik Ola Borten Moe hissa seg opp for, for ei stund sidan? Han ville nok ha støtta oss.

Videre ligger prøven på vår etiske bevisthet ikke i hvorvidt vi som tilhengere av en eller annen religion husker de fattige i våre bønner, men i hvorvidt vi annerkjenner vårt ansvar for andres fattigdom og handler på det. Vi må alle spørre oss selv om vi er en del av et system som blomstrer på bekostning av andre land - for det gjelder svært mange av oss. Vi må vurdere om vi på noe vis er medskyldig i bank- eller investeringsforretninger som manipulerer profitt og ressurser på urettferdige eller umoralske måter - for det gjelder svært mange av oss. Vi må oppriktig undersøke om vi er en del av et system der tøylesløs eller dårlig regulert utvikling blir fremmet av nasjonens ledere eller grådige kreditorer - for det gjelder svært mange av oss. Til slutt, i lys av alt dette, må vi begynne å ta stilling til alvorlige spørsmål om personlig ansvar og påta oss vår del av skylden eller ta et etisk ansvar for våre valg.[2]

Religiøse institusjoner og andre uavhengige grupper [har] en viktig forpliktelse til å ta bladet fra munnen i tilfeller der de ser at uinnskrenket globalisering får negative konsekvenser.[3]

Hans Hellighet Bartholomeus I
Økumenisk patriark av Konstantinopel.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

At den grøne patriarken kunne kome med ord som støttar kyrkja sitt miljøengasjement, var ikkje overraskande, men eg vart overraska av boka. Den handla i mykje mindre grad om miljøvern enn det eg hadde trudd. I staden fann eg mange spanande tankar om korleis ulike religionar skal sjå på kvarandre, korleis vi kan leve side ved side og om religionsidalog.

I vårt multireligiøse samfunn, der til dels sterke krefter jobbar for å hindre andre religionar å gje uttrykk for deira tru i det offentlege rom gjennom klesdrakt, religiøse bygg og likande, kan desse orda frå patriarken vere passande:

Selv om jeg ikke trakter etter religiøs pluralisme som en verdi i seg selv eller som et religiøst prinsipp, erkjenner jeg at religiøs frihet og pluralisme har en uendelig stor moralsk og samfunnsmessig verdi i forholdt til å stadfeste den ufattelige bredden, storheten og mysteriet ved Guds frihet, så vel som Guds respekt for menneskers frihet. en slik respekt er det høyeste uttrykk for den samme verdien i mennesker og i deres forhold til andre mennesker. Vi kan ikke gripe inn i menneskers religiøse frihet uten å krenke Guds frihet.[4]

Patriarken ser altså ein uendeleg stor samfunnsmessig verdi i den religiøse pluralismen vi har rundt oss. For at vi skal leve saman på ein fredleg måte, treng vi dialog mellom dei truande.

Dialog er begynnelsen på en lang og tolmodig samtaleprosess, ikke en fundamentalistisk jakt på omvendelse eller en eller annen lovmessig kontraktbasert idéutveksling. Det er en måte å lære å lytte på for å virkelig høre - slik at muslimer kan føle seg velkomme og trygge i kristne land, og kristne kan føle seg velkommen og trygge i muslimske land, slik at både jøder og palestinere kan føle seg velkommen og trygge i Midtøsten, og slik at alle minoriteter alle steder kan nyte de samme rettighetene og privilegiene som sine naboer.[5]

Patriarken har høge tankar om religionsdialog. Verkeleg høge tankar.

Er ikke et slikt arbeid hellig? Kan det oppriktig talt anses som noe mindre enn mystisk og sakramentalt? Kan det finnes noe mer dyrebart i Guds øyne enn denne kampen for å kommunisere og relatere? Finnes det noe mer verdifullt med tanke på menneskehetenst fremtid?[6]

Det er synd at denne boka sikkert ikkje blir lest av andre enn særleg interesserte, folk som har ei særleg interesse for kyrkje og miljøvern, helst i kombinasjon, for dette er verkeleg ei bok som mange burde lese og ta til seg innhaldet i. Bartholomeos er ein stor, kristen tenkar, og tankane hans utfordrar til handling som vil merkast langt utanfor kyrkja. Skal ein pirke på noko i boka, kan det nok seiast at det kan sjå ut som om han har ein tendens til å rosemale den ortodokse historia i litt for stor grad, sjølv om han rett nok òg peikar på problematiske sider ved den ortodokse historia og at det kan sjå ut som om han gløymer våre polyteistiske vener når han snakkar om religionsdialog. Dette er glippar vi kan leve med i ei bok som har så mykje viktig å kome med som denne boka har. Ikkje berre når det handlar om miljøvern eller religionsdialog, men også om fredsarbeid, liturgi og grunnleggande teologi om Gud. Oppmodinga mi er altså klar: Les denne boka!

Fotnoter
[1] Side 118
[2] Side 165
[3] Side 178
[4] Side 151
[5] Side 223
[6] Side 224

George Psalmanazar

Den vidunderlege svindlaner George Psalmanazar.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

St. Isidors minne har tidlegare vore innom finfine svindlarar som Kaspar Hauser og Wilhelm Voigt. Denne gangen skal vi ta for oss ein endå større meister i faget enn desse to. Vi skal til George Psalmanazar.

Kva som var det eigentlege namnet hans er usikkert, men han vart kanskje født i Sør-Frankrike ein eller annan gang rundt 1680. I følge han sjølv var han flink på skulen, særleg med språk, noko ein nok bør tru han på. Han hoppa etterkvart av skulen for å gje seg ut i verda. Målet hans var i første omgang Roma, og han lærte seg engelsk, forfalska eit pass og stal pilegrimsutstyr. Deretter la han ut på vandring som ein irsk pilegrim. Han fann raskt ut at å utgje seg for å vere frå Irland var vanskeleg, då folk i Europa kjente til Irland. Ein stund hevda han derfor at han var ein japanar som hadde omvendt seg til kristendomen, I 1702 hadde han havna i Nederland, og hevda no at han kom frå det eksotiske landet Formosa, det vi i dag kjenner som Taiwan. Og med dette byrjar det å ta av. Den falske asiaten snakka no eit språk han hadde dikta opp sjølv og han dyrka sola og månen. Same år traff han den skotske presten William Innes, noko som skulle bli viktig for den vidare utviklinga.

Innes tok han med seg til London og presenterte han for biskopen i London i 1704. Dei hevda at mannen var ein omvendt hedning frå Formosa, eit land stort ingen engelskmenn kjente til, hendig nok. Innes hadde omvendt han og gjeve han det kristne namnet George Psalmanazar.

Den eksotiske George var vakker og hadde stor utstråling, og han vart ein attraksjon i sosieteten i London. Saman med Innes hevda han at han kom frå ein adelsfamilie på Formosa. Han skulle ha blitt lurt vekk frå øya av Jesuittar og forsøkt tvangsomvendt til katolisismen, men stått i mot fram til han møtte den anglikanske kyrkja, ei historie som sjølvsagt vart ein hit i det sterkt anti-katolske England.

Tittelbladet på boka hans.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I 1704 gav George ut boka An Historical and Geographical Description of Formosa, an Island subject to the Emperor of Japan, der han gav detaljerte skildringar av dei underlege skikkane på Formosa, av geografien, språket og religionen. Alt var sjølvsagt det reinaste vås, sidan han aldri hadde vore i nærleiken av denne staden. Boka vart ein kjempesuksess, og kom i to utgåver på engelsk, på nederlandsk i 1705 og seinare også på tysk.

Biskopen i London sendte han til Oxford for å halde forelesingar om Formosa sin historie, og av den anglikanske kyrkja fekk han i oppgåve å oversette Bibelen til formosisk. Forelesinga i Oxford hadde Psalmanazar med ein slange kveila rundt halsen, noko han hevda var ein gamal skikk frå Formosa.

Nokon var sjølvsagt skeptiske til det heile, noko som berre skulle mangle. Det var ein og anna jesuitt som kjente til landet og kunne fortelje at Psalmanazar for med løgn, men dei var jo katolikkar og vart avfeid utan vidare. At han var kvit i huda, kunne George forklare med at overklassen på Farmosa budde under bakken og ikkje vart utsett for sollys.

Det heile kunne jo ikkje vare. Etter som interessa for Formosa auka, fann ein ut meir om landet. Og etter som ein fann ut meir om landet, såg eit at det Psalmanazar sa ikkje var riktig. I 1706 måtte han legge korta på bordet og tilstå at han aldri hadde vore på Formosa. Då hadde Innes sett kva som var i ferd med å skje, og fått jobb som feltprest i Portugal. Med seg hadde han ei formue han hadde tjent på svindelen.

Ein skulle jo tru at historia om George Psalmanazar slutta der, men det gjer ho ikkje. Han hadde fått seg mektige vener i London, og nokre prestar betalte slik at han skulle kunne studere teologi. Han vart ven med boktrykkaren og forfattaren Samuel Palmer og skreiv boka The General History of Printing saman med han. Han skreiv også for eit historisk tidsskrift og til og med delar av ei bok om geografien på Formosa. Dette var ei seriøs bok, der han skreiv fakta om landet han før hadde dikta opp ting om.

Alfabetet på Formosa, i følge
Psalmanazar.
Biletet er frå Wikimedia Commons.

Som teolog var han også relativt vellukka. Han gav ut ei samling teologiske essay i 1753, og skal også ha publisert ei utgåve av Salmane med noter.

Språket han dikta opp er eit av dei første døma på slike oppdikta språk, og var godt nok til å blir brukt som døme av tyske gramatikarar i lang tid.

George Psalmanazar døydde i 1763. Han hadde som sagt vener høgt på strå, og den store engelske diktaren Samuel Johnson  sa då om han at «his piety, penitence and virtue exceeded almost what we read as wonderful in the lives of the saints».

Historia var heller ikkje slutt med dette, for i 1765 kom Memoirs of ****, Commonly Known by the Name of George Psalmanazar ut. Dette var sjølvbiografien hans der han skreiv om kvar han kom frå og korleis han utførte svindelen sin. I alle fall kvar han hevda han kom frå. Namnet sitt sa han aldri...

Flottare svindelhistorie er det vanskeleg å tenke seg, men eg tar gjerne imot tips om nokon kjenner til fleire slike historier.

Kjelder
William Donaldson, Brewer's Rogues, Villains and Eccentrics. An A-Z of Rougish Britons Through the Ages, 2002. Side 519-520.
George Psalamanzar - Wikipedia på engelsk
George Psalmanazar, the famous fraud of Formosa - mutantfrog.com. (Her kan ein også laste ned bøkene hans)
The Native of Formosa - museumofhoaxes.com

Romfolket sin skytshelgen

Ceferino Giménez Mall, romfolket sin skytshelgen.
Biletet er henta frå denne nettsida, og ser ut til å vere
til fri bruk.

Få folkeslag har blitt hata så mykje som romfolket, så det som skjer i Norge i dag er ikkje noko oppsiktsvekkande, men heller noko som går inn i ei lang, trist historie. Naturlegvis er det meir med romfolket enn det hatpropagandaen skal ha det til. Dei har til dømes fostra ein person som er erklært salig, nemleg Ceferino Giménez Malla som har minnedag i dag.

El Pelé, som han vart kalla, vart født inn i ein spansk romfamilie i 1861 og levde sjølv som nomade i førti år. Han gifta seg utan å få barn. Saman med kona si bygde han hus og slo seg ned i Barbasto der dei adopterte ei niese av kona hans.

Ceferino gjekk ofte i kyrkja og kunne Bibelen godt, sjølv om han ikkje kunne lese. Han dreiv opplæring i kristen tru både til rombarn og spanske barn, og då han vart enkemann i 1922 byrja han som ein slags kateket i kyrkja. Han skal også ha tatt seg av fattige barn og mekla mellom romfolk og spanjolar.

I 1936 var Spania råka av borgarkrig. Ceferino forsøkte då å beskytte ein katolsk prest frå republikanske soldatar som ville arrestere han. Det heile endte med at dei begge to vart henretta. Soldatane skal ha spurt han om han hadde våpen, og han svara «Ja» og heldt fram rosenkransen sin. Den skal han framleis ha hatt i hendene då han døydde. Han døydde som martyr medan han ropte «Lenge leve Kristus, kongen!»

Ceferino Giménez Malla vart som første rom saligkåra av Johannes Paul II i 1997 og vert minna 4. mai. Han vert rekna som romfolket sin skytshelgen. Eg vonar både han og andre har med romfolket i Norge i forbøn no for tida.

Grunnleggande antropologi

Ireneus av Lyon gav oss for rundt 1900 år sidan kanskje den mest grunnleggande og fundamentale kristne, antropologiske læra. Heile det kristne menneskesynet er formulert inn i ni korte ord.

Vi er alltid på vei til å bli mennesker.