Boltholm

Gustav III kunne nok med fordel ha vore litt meir kritisk til
kven som skaffa koloniar for han.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Vi tar ein ny tur i den skandinaviske kolonihistoria, og denne gongen er det ein særleg mislukka del av det meir eller mindre mislukka svenske koloniimperiet vi skal til. Eller det vil seie: Vi skal kanskje ikkje dit, for sansynlegvis eksisterte aldri Boltholm. Her er historia om den ikkje-eksisterande svenske kolonien.

I 1784 var Gustav III av Sverige på statsbesøk i Paris. Medan han var der dukka det opp ein interessant kar hos den svenske ambassadøren. Mannen kalla seg Gonzalez Baretto og hevda han var portugisar. Han sa at han kunne skaffe svenskane ein koloni ein stad mellom Cape Town og Indonesia. Der kjende han til ei øy dei kunne få ta over for ein god slump pengar. Han skulle i tillegg skaffe dei eit bygg med lager og verkstad på kysten av India.

Dette var eit tilbod som svenskane ikkje kunne seie nei til, for danskane var på dette tidspunktet i ferd med å bygge opp sitt koloninettverk som, sjølv om det ikkje var så stort, var meir vellukka enn det svenske.

Baretto fekk snakke med kongen, som spanderte tur på han til Sverige, der Baretto fekk forhandle med riksråden. Portugisaren var ikkje portugisisk, men viste seg å  vere ein tyskar med namnet William Bolt. Han hadde jobba for det engelske austindiakompaniet før han fekk jobb i det austerrikiske austindiakompaniet rett før det gjekk konkurs. Ein skulle tru at ein tyskar som hevda han var portugisar og hadde jobba for både britane og Austerrike ikkje var den ein først gav seg i handel med, men den svenske finansministeren Johan Liljencrantz såg tydlegvis på denne multipakken av nasjonale interesser som ein gavepakke for det svenske austindiakompaniet som då var i oppstartsfasen. Ein investering på 400 000 riksdalar skremde han heller ikkje, og saman drog Liljencratnz og Bolt til kongen som då hadde kome til Uppsala.

I Uppsala inngjekk dei ein avtale og kongen lova Bolt at han skulle få to svenske fregattar og eit handelsskip til disposisjon. Dei skulle segle frå Sverige i 1787 under kommando av Bolt. Då dei kom til «Boltholm», som var namnet dei gav den nye kolonien, skulle Bolt bli den første guvernøren. Bolt fekk også provisjonar på handel frå kolonien og ein saftig pensjon, mot at han skulle gje frå seg rettane han hadde fått til øya av «naboben av Scindia».  Sjølvsagt fekk Bolt også eit generøst forskot slik at han kunne førebu ekspedisjonen. Alt dette, trass i at han framleis ikkje hadde sagt noko meir om kvar denne øya låg, anna enn at ho låg ein plass mellom Cape Town og Indonesia...

På eitt eller anna tidspunkt må det ha byrja å kome nokre kritiske røyster i det svenske hoffet, for dei oppdaga at ingen kart viste nokon øy som kunne passe med den «Boltholm» dei skulle få i eige. Det var heller ikkje nokon som kjende til nokon nabob på Scindia. I 1787 fekk i alle fall Bolt beskjed om at han ikkje fekk skipa han var lova. Svenskane trengte dei i krigen dei planla mot Russland.

Den svenske kolonien «Boltholm» har aldri blitt oppdaga, mest truleg fordi han kun eksisterte inne i hovudet til den portugisiske tyskaren med så stor godvilje for britiske, austerrikiske og svenske koloniar...

Kjelde
Herman Lindqvist - Den svenska kononin i Ostindien - en stof bluff

George Psalmanazar

Den vidunderlege svindlaner George Psalmanazar.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

St. Isidors minne har tidlegare vore innom finfine svindlarar som Kaspar Hauser og Wilhelm Voigt. Denne gangen skal vi ta for oss ein endå større meister i faget enn desse to. Vi skal til George Psalmanazar.

Kva som var det eigentlege namnet hans er usikkert, men han vart kanskje født i Sør-Frankrike ein eller annan gang rundt 1680. I følge han sjølv var han flink på skulen, særleg med språk, noko ein nok bør tru han på. Han hoppa etterkvart av skulen for å gje seg ut i verda. Målet hans var i første omgang Roma, og han lærte seg engelsk, forfalska eit pass og stal pilegrimsutstyr. Deretter la han ut på vandring som ein irsk pilegrim. Han fann raskt ut at å utgje seg for å vere frå Irland var vanskeleg, då folk i Europa kjente til Irland. Ein stund hevda han derfor at han var ein japanar som hadde omvendt seg til kristendomen, I 1702 hadde han havna i Nederland, og hevda no at han kom frå det eksotiske landet Formosa, det vi i dag kjenner som Taiwan. Og med dette byrjar det å ta av. Den falske asiaten snakka no eit språk han hadde dikta opp sjølv og han dyrka sola og månen. Same år traff han den skotske presten William Innes, noko som skulle bli viktig for den vidare utviklinga.

Innes tok han med seg til London og presenterte han for biskopen i London i 1704. Dei hevda at mannen var ein omvendt hedning frå Formosa, eit land stort ingen engelskmenn kjente til, hendig nok. Innes hadde omvendt han og gjeve han det kristne namnet George Psalmanazar.

Den eksotiske George var vakker og hadde stor utstråling, og han vart ein attraksjon i sosieteten i London. Saman med Innes hevda han at han kom frå ein adelsfamilie på Formosa. Han skulle ha blitt lurt vekk frå øya av Jesuittar og forsøkt tvangsomvendt til katolisismen, men stått i mot fram til han møtte den anglikanske kyrkja, ei historie som sjølvsagt vart ein hit i det sterkt anti-katolske England.

Tittelbladet på boka hans.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I 1704 gav George ut boka An Historical and Geographical Description of Formosa, an Island subject to the Emperor of Japan, der han gav detaljerte skildringar av dei underlege skikkane på Formosa, av geografien, språket og religionen. Alt var sjølvsagt det reinaste vås, sidan han aldri hadde vore i nærleiken av denne staden. Boka vart ein kjempesuksess, og kom i to utgåver på engelsk, på nederlandsk i 1705 og seinare også på tysk.

Biskopen i London sendte han til Oxford for å halde forelesingar om Formosa sin historie, og av den anglikanske kyrkja fekk han i oppgåve å oversette Bibelen til formosisk. Forelesinga i Oxford hadde Psalmanazar med ein slange kveila rundt halsen, noko han hevda var ein gamal skikk frå Formosa.

Nokon var sjølvsagt skeptiske til det heile, noko som berre skulle mangle. Det var ein og anna jesuitt som kjente til landet og kunne fortelje at Psalmanazar for med løgn, men dei var jo katolikkar og vart avfeid utan vidare. At han var kvit i huda, kunne George forklare med at overklassen på Farmosa budde under bakken og ikkje vart utsett for sollys.

Det heile kunne jo ikkje vare. Etter som interessa for Formosa auka, fann ein ut meir om landet. Og etter som ein fann ut meir om landet, såg eit at det Psalmanazar sa ikkje var riktig. I 1706 måtte han legge korta på bordet og tilstå at han aldri hadde vore på Formosa. Då hadde Innes sett kva som var i ferd med å skje, og fått jobb som feltprest i Portugal. Med seg hadde han ei formue han hadde tjent på svindelen.

Ein skulle jo tru at historia om George Psalmanazar slutta der, men det gjer ho ikkje. Han hadde fått seg mektige vener i London, og nokre prestar betalte slik at han skulle kunne studere teologi. Han vart ven med boktrykkaren og forfattaren Samuel Palmer og skreiv boka The General History of Printing saman med han. Han skreiv også for eit historisk tidsskrift og til og med delar av ei bok om geografien på Formosa. Dette var ei seriøs bok, der han skreiv fakta om landet han før hadde dikta opp ting om.

Alfabetet på Formosa, i følge
Psalmanazar.
Biletet er frå Wikimedia Commons.

Som teolog var han også relativt vellukka. Han gav ut ei samling teologiske essay i 1753, og skal også ha publisert ei utgåve av Salmane med noter.

Språket han dikta opp er eit av dei første døma på slike oppdikta språk, og var godt nok til å blir brukt som døme av tyske gramatikarar i lang tid.

George Psalmanazar døydde i 1763. Han hadde som sagt vener høgt på strå, og den store engelske diktaren Samuel Johnson  sa då om han at «his piety, penitence and virtue exceeded almost what we read as wonderful in the lives of the saints».

Historia var heller ikkje slutt med dette, for i 1765 kom Memoirs of ****, Commonly Known by the Name of George Psalmanazar ut. Dette var sjølvbiografien hans der han skreiv om kvar han kom frå og korleis han utførte svindelen sin. I alle fall kvar han hevda han kom frå. Namnet sitt sa han aldri...

Flottare svindelhistorie er det vanskeleg å tenke seg, men eg tar gjerne imot tips om nokon kjenner til fleire slike historier.

Kjelder
William Donaldson, Brewer's Rogues, Villains and Eccentrics. An A-Z of Rougish Britons Through the Ages, 2002. Side 519-520.
George Psalamanzar - Wikipedia på engelsk
George Psalmanazar, the famous fraud of Formosa - mutantfrog.com. (Her kan ein også laste ned bøkene hans)
The Native of Formosa - museumofhoaxes.com

Køpenickiade

Bilete tatt av politiet viser ein arrestert Voigt i 1906.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Tida har igjen komen for ein tysk svindlar. Sist gong St. Isidors minne var innom dette emnet var det Kaspar Hauser som stod for bløffen. Mannen vi skal gjere oss kjent med i dag var på mange måtar meir underhaldande enn den stusslege Hauser.

Wilhelm Voigt var ein småkriminell mann frå det som i dag er Kaliningrad. Han vart fødd i 1849 og levde over halvparten av livet før fylte førti år i fengsel for ulike brotsverk. I august 1906 vart han heve ut av Berlin, og det er då det morosame startar.

I staden for å dra frå Berlin gjekk han «under jorda». Systematisk kjøpte han opp dei ulike delane til ein kapteinsuniform, heilt til han hadde komplett uniform.

Ein slik uniform var det Voigt
hadde på seg.
Denne er stilt ut i rådhuset i
Köpenick, der han tok seg tilrette.
Biletet er henta frå
Wikimedia Commons.

Iført sin uniform som gav han kapteinsrang i den preussiske hæren gjekk han til ei lokal kasserne og beordra med seg fire meinige soldatar og ein sersjant. Desse såg uniformen og fulgte med sin «overordna». Voigt kvitta seg raskt med sersjanten, som vart sendt vekk, og fekk i staden med seg endå seks meinige soldatar.

Saman tok desse toget til Köpenick som på dette tidspunktet var ein eigen by. Der dei marsjerte inn på rådhuset og okkuperte det. Voigt gav soldatane sine ordre om å sikre alle utgangar og stoppa alle telefonsamtalar frå byen til Berlin i ein time.

Så arresterte han borgermeistaren, Georg Langerhans, og kasseraren i byen. Desse to sendte han med to soldatar til Berlin for å bli avhøyrde, mistenkte for korrupsjon. Sidan det var mistanke om korrupsjon, måtte han gå gjennom rekneskapen og såg det naudsynt å konfiskere bykassa. Den inneheldt på dette tidspunktet rundt 3500 mark. Ein kaptein i den preussiske hæren er sjølvsagt ein ordna mann, så Voigt la sjølvsagt att ein kvittering for det han tok med seg. Denne skreiv han under med namnet von Malzahn, namnet på sin siste fengselsdirektør, samt bokstavane «H.i.1.G.R.» som tyder «Hauptmann im 1. Garde-Regiment». Han tok med seg pengane, bad dei soldatane som ikkje hadde fått transportoppdrag sikre bygget i ein halv time og forsvann mot togstasjonen. Så skifta han til vanlege klede og vart vekke.

Cöpenicker Dampfboot si kveldsutgåve
frå 16. oktober 1906, den dagen då
Wilhelm Voigt okkuperte rådhuset.
Biletet er henta frå tysk wikipedia, derein også kan lese heile sida.

Det vart sjølvsagt eit valdsamt rabalder etter dette. Både Tyskland og andre land lo av det som hadde skjedd, og særleg peika ein på den overdrevne respekten ein hadde for uniformar og offiserar i Tyskland.

Voigt vart arrestert etter berre ni dagar, då ein han hadde sona saman med hadde høyrt om planen hans og vart lokka av ein stor pengesum til å angje Voigt. 1. desember vart han dømt til fire år i fengsel for opptrinnet. 

Akkurat kvifor han gjorde det han gjorde, er ikkje klart. Sjølv hevda han at han eigentleg berre var ute etter eit pass for å kome seg ut av landet, medan andre hadde meir tru på at han var ute etter pengar. Han skulle ha høyrd snakk om at det vart oppbevara to millionar mark i ein safe i rådhuset, sa ein. Dessutan oppbevarte ein ikkje pass i rådhuset...

Voigt vart benåda av keisar Vilhelm i 1908. Vistnok likte keisaren det Voigt hadde gjort. Året etter gav han ut ein sjølvbiografi, Wie ich Hauptmann von Köpenick wurde. Mein Lebensbild. der han skreiv om «offiserskarriera» si. Han reiste også rundt i Europa og Nord-Amerika og fortalte om det han hadde gjort, før han døydde i Luxemburg i 1922.

Wilhelm Voigt sin svindel gav sjølvsagt inspirasjon til ein haug med filmar, skodespel og likande og vart også grunnlag for eit heilt nytt ord.   «Køpenickande» tyder å gje seg ut for å vere offentleg myndigheit  utan å vere det, og kjem sjølvsagt frå denne hendinga.