Treeiningskyrkja i Fredriksted

Kyrkja frå 1792.
Biletet er tatt av Martin Lie, og ligg på Wikimedia Commons
CC-BY-SA-3.0

Vi skal igjen til kolonihistoria vår, og drar endå ein gong til Saint Croix, men no til Fredriksted, som er den andre byen på øya. Fredriksten gjekk under namnet «Westenden» i tida då øya låg under den danske kongen, men vi held oss til det noverande namnet. Byen vart grunnlagt på 1750-talet rundt kolonifortet Fort Fredrik, og allereie då vart kyrkjetomta lagt på ein ås på vestsida av byen. I 1766 bygde ein ei trekyrkje, men denne brann ned, og ein fekk i staden bygd kyrkja som framleis står der.

Den heilage treeiningskyrkja i Fredriksten vart vigsla av Martin Peter Ohm 15. januar 1792, etter å ha blitt jobba på i ti år. Den lange byggeperioden kom av at ein innimellom mangla pengar til bygginga, og derfor måtte stoppe. Kyrkja gjekk under namnet «Danskekyrkja».

Det var to kyrkjelydar i Fredriksten: Den danske kyrkjelyden og misjonskyrkjelyden, som begge brukte kyrkja og hadde same prest. Fram til 1859, altså i heile perioden denne kyrkjelyden var ein del av det same kyrkjesamfunnet som oss i Norge, var han ein del av Christiansted prestegjeld, og hadde presteteneste derifrå.

Det første dokumentet ein har frå kyrkjelyden i Fredriksten er ei medlemsliste frå misjonskyrkjelyden i 1788. Den vert ein underleg kontrast til vårt snakk om den forferdelege «400-årsnatta». I medlemslista vert det rekna opp kven som er med, om dei er svart eller mulatt og om dei er slave eller fri... Kanskje var det andre delar av kongeriket som hadde større grunn til å klage over eit undertrykkande regime enn oss i nord?

Det var ein stadig mangel på lutherske prestar i området, mykje fordi dei andre kolonimaktene der ikkje var lutherske, noko som gjorde at prestedekkinga til tider var sporadisk. Misjonskyrkjelyden vart leia av Michael Samuelsen, som trass det danske namnet var ein slave.

Når det gjeld Martin Peter Ohm, har eg ikkje funne ut så mykje. Han var gift i 18 år med Margretha Sophia Ohm. Ho ligg gravlagt på kyrkjegarden i Christiansted. Ho vart fødd i 1745 og døydde etter nokre harde år i 1792. I 1776 fekk Margretha og Martin Peter ei dotter saman, men ho døydde året etter. Martin Peder gav ut 24 utgåver av det eg vil tru er eit slags tidsskrift ,han kalla «Borgeren i Guds Rige», alle i 1772.

Ein underleg, og litt trist, del av det som også er ein del av den norske kyrkjehistoria. Ein kyrkjelyd med medlemslister som oppgjev om ein er slave eller fri.

Lutheran Church of the Zebaoth

Det viste seg vanskeleg å finne bilete av den kyrkja som var i
bruk  medan det framleis var ein «norsk» kyrkjelyd, men
slik eg forstår det, kan ein sjå kyrkjetårnet på dette biletet.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Det er tid for ei ny reise til kolonikyrkjene som ein gong har vore ein del av det kyrkjesamfunnet som i dag går under namnet Den norske kyrkja. I dag går turen til Dei amerikanske jomfruøyane, som ein gong gjekk under namnet «Dansk Vestindia», og vi skal til øya med det fromme namnet «Den heilage krossen», eller «Saint Croix». Saint Croix vart lagt under den danske trona i 1754, ei skjebne som øya mellom anna delte med Norge.

Allereie i 1733 vart øya kjøpt av det danske handelskompaniet Vestindisk-Guineisk Kompagni, og i 1734 hadde den danske, lutherske kyrkjelyden i hovudstaden Christiansted si første gudsteneste. Ein byrja ikkje på bygginga av eit kyrkjebygg før i 1750 og kyrkja vart vigsla i 1753 under namnet «Lutheran Church of the Zebaoth». Ho husa kyrkjelyden i 78 år, med eit midlertidig opphold i den anglikanske kyrkja i byen i 1831, då den lutherske kyrkja måtte pussast opp. Bygget går i dag under namnet «Steeple House» og vert brukt som museum.

I 1834 kjøpte kyrkjelyden kyrkjebygget til den nederlandske, reformerte kyrkjelyden som då forlot Christiansted, og har sidan det holdt hus i eit anna bygg.

I  «vår» tid, altså medan kyrkjelyden var ein del av den same kyrkja som oss i Norge, var det altså det første kyrkjebygget som vart brukt, men delar av interiøret i den gamle kyrkja vart flytta då kyrkjelyden bytta bygg, så det er framleis «norske» restar i kyrkja. Mellom anna kan ein finne eit minnesmerke over ein norsk prest.

Slik eg forstår gravsteinen, var presten Johannes Jacobus Stoud  som vart fødd i Kristiansand 27. september 1707. Han var barnebarn til Ludvig Stoud som var biskop i Kristiansand. Johannes kom som prest til St. Croix i 1740, rett frå studia, og gifta seg på øya. Han «døde salig efter en langvarig Sygdom d. 19 April 1749», og enka fekk satt opp minnesteinen etter han.

Stoud var altså prest i den lutherske kyrkjelyden i perioden før den første kyrkja vart bygd. Det er mogeleg det også var andre norske prestar i kolonikyrkja etter Stoud, men eg har ikkje funne nokon. Dette er noko Den norske kyrkje si avdeling for kolonikyrkjehistorikk absolutt bør finne ut av.

På brureferd i Telemark

Ei fantstisk kyrkje. 

Eg var særs heldig i helga, og fekk vere vigselsprest i den fabelaktige Heddal stavkyrkje i Notodden. I samband med dette forsøkte eg å lese meg opp på historia til kyrkja, og der var det nokre punkt ein kunne stoppe opp ved.

Det eine som var av interesse var korleis kyrkja vart bygd. For der andre kyrkjer har blitt bygd av bygdefolket, kongen, ein ambisiøs prest eller liknande, hevdar ein i Heddal at kyrkja deira vart bygd av eit troll på tre dagar. Trollet Finn forsøkte å lure byggmeisteren til å gje frå seg hjarta sitt i betaling for kyrkja, men som seg hør og bør med slike trollhistorier, enda det heile med at trollet sprang i sinne frå den ferdigbygde kyrkja og gav seg til å kaste store stein mot kyrkja. [1] For første, og godt mogeleg siste, gong hadde eg dermed ein grunn til å snakke om troll i preika mi.

Eit anna pussig poeng med denne kyrkja, gjeld ikkje først og fremst kyrkja, men historieskrivinga. For den må vel seiast å vere heller selektiv... I 1954 kom det ut eit festskrift for kyrkja, og der skreiv dei mellom anna om prestane kyrkja har hatt gjennom historia. Dei hadde sjølvsagt ikkje så mykje å seie om alle, men skreiv om to katolske prestar og dei som var prest i kyrkja mellom ca 1800 og 1954. For desse siste prestane gav dei eit kort resyme av det dei skreiv om dei som ei underoverskrift under namnet. Vi ser berre på desse underoverskriftene for å få eit inntrykk av dei som var prestar i kyrkja i dei hundre og femti åra før festskriftet kom ut.[2] Det kan vere verdt å merke seg at dette sjølvsagt var lutherske prestar.

• Orginalen blant Heddals geistlege
• Misjonsmann og pietist
• Skulemann og bygdeordførar
• Tre korte år i Herrens tjeneste
• Den lærdaste presten, men likevel audmjuk og elskeleg
• Prelaten blant Heddals prestar
• Den mest folkekjære presten i Heddal
• Den mest kjærkomne sjelesyrgjar hos sjuke og gamle. Einaste presten i Heddal med H.M. Kongens fortenestmedalje i gull
• Den nåverande presten i embedet 

Det er tett mellom godorda her, altså.

Så kan vi ta ein titt på det dei skriv om dei katolske prestane. Dette vert rett nok innleia med orda: «Dei fyrste prestane er berre nemde i jordebøker og rettsprotokollar når det har vore ein og anna tvist med bøndene. Det er då helst det vonde som kjem fram, og prestane har nok jamnt over vore betre enn sitt rykte.» Det er uklart om dei med «Dei fyrste prestane» meiner dei katolske prestane, dei lutherske fram til rundt 1800 eller begge gruppene, men dei går i alle fall vidare med desse skildringane:

«Men det fortelst om den katolske presten Audun Asmundsson at han hadde eit uekte barn som blei lyst i  «kuld och kjøn» ved den vestre dør i Heddal kyrkje.
Og hr. Jens, siste katolske presten, var så fæl at han tilslutt laut røme frå bygda i løynd».[3]

Slik kan ein altså skrive historia. Ein plukkar fram godorda om protestantane og driten om katolikkane....

Noter

[1] Heile segna kan ein lese i Heddal stavkykrje: Festskrift ved vigsla 1954, s. 97-99 
[2] Ibid, s. 47-57
[3] Ibid, s. 46

Englebyen

Byvåpenet til Arkangelsk.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag, på mikkelsmess, tar St. Isidors minne turen til Arkangelsk. Kvar ellers skulle ein dra på minnedagen for alle englane, enn til ein by som har fått namnet sitt etter erkeengelen Mikael?

På 1100-talet vart det nemleg etablert eit kloster i området der byen ligg no, klosteret var tileigna erkeengelen Mikael, og byen som vaks opp rundt klosteret fekk namn etter den same engelen, men då berre i den korte formen vi kjenner namnet no: Arkangelsk. Eit flott namn på ein by!

Eg tenkte eg skulle skrive noko om gamle kyrkjer og klosterbygg i byen, særleg dei som hadde noko med englar å gjere, men eit sørgeleg kapittel i Arkangelsk si historie dukka opp. Før revolusjonen i 1917 hadde byen ein flott katedral i samband med klosteret og mange andre kyrkjer. I sovjettida som fulgte, og tydlegvis særleg på 1920- og 30-talet, vart dei aller fleste av desse rive ned. Eg veit ikkje om det gjaldt alle kyrkjene, men det kan sjå slik ut på den engelske Wikipedia-sida om byen. Den seier berre «its historic churches»...

Men heldigvis er det framleis bilete av nokre av desse kyrkjene. Vi ser på nokre av dei, og får nøye oss med at verken englane eller resten av kyrkja treng bygg for å eksistere, sjølv om dei heilt klart er gode å ha.

Klosteret med katedralen. Eg går ut ifrå at det er katedralen ein ser i bakgrunnen.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Klosterkyrkja i 1927. Biletet er frå Wikimedia Commons.

Eg er usikker på kva denne kyrkja heiter. Frelsarkyrkja? Kristi forklaringskyrkje?
Biletet er i alle fall frå rundt 1910 og ligg på Wikimedia Commons.

Den same kyrkja. Biletet er tatt ein gong før 1917 og ligg på Wikimedia Commons.

Treeiningskatedralen. Kyrkja vart bygd i 1709 og rive i 1929.
Kvifor byen hadde to katedralar veit eg ikkje.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Den same kyrkja fotografert i 1909.
Biletet ligg på Wikimedia Commons.

Slik såg kyrkja ut inni i 1909. Biletet er frå Wikimedia Commons.

På ein måte er det passande at ein by som har namn etter den fremste i kampen mot ondskapen har fått eit så kraftig slag. Noo vert fleire av dei gamle kyrkjene bygd opp att, så kanskje er byen eit vitnemål om Mikael på fleire måtar?

St. Olav i India

St. Olav's Church i Serampore.
Biletet er henta frå wikimapia, og eg trur eg har lov til å bruke det.

I Vest-Bengal i India ligg byen Seramapore. Eg vil tru det er ein ganske liten by i India, sidan det «berre» bur rundt 200 000 menneske der. Men vi tar likevel turen til Serampore, for i denne byen finn ein noko så spesielt som ei kyrkje med det underleg norske namnet «St. Olav's Church». «Korleis hamna heilage Olav i India?» spør du kanskje, og det skal vi svare på no.

Frå 1755 til 1845 var Serampore ein del av det ikkje veldig imponerande danske imperiet, og altså ein del av det same kongeriket som det Olav skal ha kristna rundt 700-800 år tidlegare. I 1776 fekk ein mann med namn Ole Bie ansvaret for byen. Bie var frå Trondheim, og må ha hatt det som verkar som det vanlege trønderske synet på Olav, nemleg at det vel eigentleg ikkje har levd ein større helt nokon gong. Ole Bie fekk nemleg for seg at han ville bygge eit nytt landemerke i byen sin, og valet for bygning fall på ei kyrkje. Kva var vel då meir naturleg enn at trønderen Bie valgte å namngje kyrkja etter den største mannen som nokon gong har anda ut i Trøndelag? «Ingenting», vil nok trønderar seie, og det sa i alle fall Ole Bie, og dermed tok arbeidet med St. Olavs kyrkje i Sermapore til i 1800.

Byggeskisse.
Biletet er eigd av det danske nasjonalarkivet,
men eg satsar på at det er så gamalt at det
kan brukast her.
Biletet er lånt frå denne sida.

Bie fekk aldri sett sitt forsøk på å bygge Trondheim i India bli fullført, for han døydde i 1805, og då stod det framleis att å byggje fronten og tårnet på kyrkja. Heile kyrkja stod ferdig i 1806. Ei dansk, luthersk kyrkje midt i India.

Ein skulle kanskje trudd at Bie gjekk for ein norsk, eller i det minste nordisk, stil på kyrkja, men den er meir engelsk i stilen og liknar på engelske kyrkjer i Calcutta som igjen var inspirert av St. Martin-in-the-Fields i London. Sentralt, midt på tårnet, er våpenskjoldet til kong Christian VII.

Våpenskjoldet, og kyrkja, er der framleis, som om det er det mest naturlege å ha på eit kyrkjetårn i India, men kyrkja har hatt eit hardt liv. Den har vore i bruk heilt fram til 2009, som kyrkje for ei lokal baptistkyrkjelyd og eit teologisk fakultet i byen. Inne i kyrkja skal det vere fleire vitnemål om den danske fortida. Kyrkja er no stengt, sidan der er fare for at heile bygget kan kollapse, men det pågår eit restaureringsarbeid som delvis er finansiert frå Danmark. Dette skal sikre dette minnet om dansk stormannsgalskp for framtida. Eit minne som også seier ganske mykje om norsk historie.

Om Den norske kyrkje skal stille på gjennopninga, noko eg meiner vi bør gjere sidan det er ei norsk kyrkje, tar eg gjerne på meg å representere. Eg reknar med at ansvarleg for norske kolonikyrkjer finn telefonnummeret mitt når det vert aktuelt.

Jokke - Den store poeten

Foto: May-Irene Aasen.
Biletet ligg på Wikimedia Commons.

Frå tid til anna dukkar det opp folk som klarar å fange verda rundt seg med ord. Joachim Nielsen var ein av dei.

Få, om nokon andre, tekstforfattarar har på same måte som han klart å fange vennskap og svik, kjærleik og kranglar, fest og kvardag, personlege tragediar og draumar, byliv og stoveliv, samstundes som han mala eit univers med personlegdomar det var lett å bli glad i og lett og hugse.

Jokke vert lett oversett som rølpesongaren som sang om øl i kjøleskapet og hasjrøyking i mørket. Han gjorde det også, men Jokke hadde så mykje meir. Om ein avskriv han som ein rølpete rusmisbrukar, går ein glipp av ein musikalsk og tekstmessig skatt. 

Eit liv med og i rus vert skildra med beinhard realisme, samstundes som humor og varme ligg i tjukke lag. Han skildra ei verd eg ikkje kjenner. Den slitne delen av Oslo for nokre tiår sidan. Likevel grip det meg, og eg får sympati med denne kulturen som eg aldri har vore eller kjem til å bli ein del av. Dei gripande miljøskildringane og levande personane tar tak i lyttaren, og slipp ikkje taket.

Det er ei anna verd, men tekstane er så allmennmennesklege at også eg kjenner meg att i. Dei handlar om meg også. Probemstillingane er universelle og evige. Kjærleik. Draumar. Vennskap. Kvar ein høyrer heime. Ingen som har samla på teikneseriar i barndomen kan vel unngå å bli gripe av «Tempo» og kven kan ikkje tidvis kjenne seg att i «Verdiløse menn» eller hat-elsk forholdet til heimstaden  i «Trygge Oslo»?

Personleg vil eg hevde at teksten om den klønete avstandsforelskinga i «For pen» kanskje er den vakraste og varaste kjærleiksteksten på norsk.

Når desse tekstane vert støtta av feiande flott rock - ikkje nyskapande og ikkje ekstraordinær, men likevel feiande flott - står vi att med ein av dei verkelege gigantane i norsk rock.

Jokke fortener å bli hugsa som noko meir enn berre ein «narkoman», men eg vil likevel avslutte med den sangen. For det er ein av dei mest gripande han skreiv. Den vart både skrive og spelt inn i heroinrus. Rett etter innspelinga segna han om. Då kom han seg, men to månader seinare døydde han av endå ein overdose.   

Hadde han levd, ville Jokke blitt 50 år i dag. Mannen er død. Musikken og tekstane lever!

Skjeggeskatt

Eit bevis på betalt skjeggavgift.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

5. september 1698 såg historia det som kanskje er ein av dei raraste skattereglane verda har sett.

Historia er slik: I 1698 var Peter den store på ein av turane sine i Europa. Det han såg der, gjorde at han tenkte nytt om den mannlege hårmoten i Russland. For i Europa såg han at menn stort sett ikkje hadde skjegg. Dette var svært ulikt Russland, der mennene hadde store skjegg, noko som både var ein kulturell skikk, og grunna i den ortodokse kyrkja sitt syn på korleis ein mann skulle sjå ut.

Peter fann ut at han ikkje kunne ha eit rike av skjeggete menn, og umiddelbart etter at han kom heim til Russland gjekk han til aksjon. 5. september, på velkomstfesten, som sjølvsagt var full av skjeggete menn, beordra han alle saman til å barbere seg.

For å få folk til å følgje den europeiske moten, la han ein gigantisk skatt på dei som hadde skjegg. 100 rublar i året, ein sum som var ein liten formue.

Reglane gjaldt kun i byane og for overklassen, og prestane hadde særlege reglar som gjorde at dei fekk ha hårveksten sin i fred. Bønder fekk behalde skjegget, men om dei skulle inn i ein by, måtte dei enten barbere seg eller betale ein kopek i skjeggavgift. Betalte ein avgifta fekk ein eit bevis på at ein hadde lov til å ha skjegg. Dette var forma som ein mynt, og på dei to sidene var stod det at avgifta var betalt og «Skjegg er ei overflødig byrde.» I tillegg var «mynten» prega med eit bilete av skjegg og bart.

Denne skrivaren vil driste seg til å vere ueinig med Peter, uansett kor stor han var. Barbering er ei overflødig byrde!