Peder Palladius' Visitasbok - Til folket

Lurar du på kven Peder Palladius er, eller kva bok dette er henta frå, finn du meir om dette i denne posten.

Vi har sett kva Peder Palladius hadde å seie til kyrkjeverjene. No skal vi sjå kva han har å seie til folket.

Palladius var ikkje så glad i folk som ikkje gjekk til gudsteneste. Og han la ikkje noko mellom når han skulle seie dette.

Han [Jesus] lar sin klokke lyde her for dine ører, han roper til deg og sier: Kom til meg, kom til meg, alle som sliter med synd eller sorg, jeg vil gi dere hvile. Og han har jo gitt deg dine fem sanser så du ikke er uvettig eller gal og renner om i skog og mark og ikke kan høre og vite hans vilje. Dersom du overhører hans bud første gang, annen gang, tredje gang og ikke bryr deg om din sognekirke, men vanærer hans salige ord, - husk mitt ord, husk mitt ord - han vil straffe deg på buskap og pengepung! Han har vel et ris å slå deg med! Han har kopper, pest, koldbrann, febersyke og andre plager å slå deg med. Ja står du ham hardt imot, har han vel en levende djevel å slå deg med i kroppen din; han gjør deg arveløs til himmelens gods og knekker din nakke i helvetes avgrunn. Og vil du ikke komme hiit når du hører klokken gå, når du ser din granne og gjenbo komme og du vet at din sogneprest kommer og at det salige ord skal forkynnes her, mens du sitter og sturer hjemme, enda du ikke har noen skikkelig grunn for å være borte herfra, da kan Gud vel knekke din nakke og la deg bære hit til kirkegården uten din vilje, lenge før du selv hadde tenkt å komme hit på den måten.

Den sat!

Vi trur ofte at folk var så strenge med barnelydar i kyrkja før i tida. Det er mogeleg dei var det i hundreåra mellom, men høyr kva den første biskopen etter reformasjonen seier.

Derfor er det en framifrå god skikk at folk også tar småbarna sine med seg til kirken og har dem på fanget, så de i tide kan vennes til gudsfrykt.; det skal tidlig krøkes, som god krok kan bli. Mor kan jo bare gå litt på kirkegulvet med barnet sitt når det ikke vil tie, inntil det sovner eller tier igjen, slik som gode kristne gjør overalt der hvor Guds sanne og klare evangelium forkynnes.

Og så er det viktig å ta med seg både ungdom og tenestefolk til gudsteneste.

Dere vet så vel hvilke ulemper det fører med seg at de unge, med ungdommens blod, skal ligge hemme mens far og mor eller husbond og husmor er i kirken: det avles horeri, det avles tyveri og annen last av det, så dere kommer i skam og skade for barn og tjenestefolk før dere dør fra verden. Du kan ikke gå herfra og to dine hender som Pilatus gjorde og late som du er uskyldig og som det ikke kom deg ved, når dine tjenestefolk belokkes og beligges i ditt hus

Til slutt: Eg veit ikkje kva som skjedde i Bergen på denne tida, men Palladius hadde eitt og anna å utsette på bergensarane.

Gud gi oss en stadig fred, så vår nådige Herre Konge engang kan få has på den forbannede hordom og den skamløshet som skjer i Bergen i Norge, som den menige mann, både lek og lærd, klager på. 

Peder Palladius' Visitasbok - Til kyrkjeverjene

Lurar du på kven Peder Palladius er, eller kva bok dette er henta frå, finn du meir om dette i denne posten.

Dei første Peder Palladius tar for seg i visitasboka er kyrkjeverjene. Dei skal ta vare på kyrkjene, inventaret og kyrkjegarden. Lat oss høyre noko av det Palladius har å seie til dei.

For det første kan vi lese at uttrykket «Der hvor solen aldri skinner» har bytta meining på 500 år. Her handlar det om innsida av kyrkja.

Så gjelder det tette vinduer. Dere vet jo vel at snø kan gyve og fyke inn der som solen ikke kan skinne.

Pynten skal kyrkjeverjene overlate til «de gode koner og piker»

De gode koner og piker skal venne seg til å bære forklærne sine fulle av blomster og lauv om sommeren når de kommer til kirke. De skal strø det på golvet i husbondens og sine egne stoler, så en kan få lyst til å søke hit inn når dere holder det så fagert og fint.

Eit lite stikk mot papistane tar han seg tid til når han snakkar om at kyrkjegarden skal vere fin.

[...] godtfolk kan gå hit på kirkegården til fedrenes graver, ikke for å be til Gud for dem (Gud være lov, det trengs ikke; de som alt er herfra har sin dom, og vår dom står enda igjen), men for å minnes her ved fedrenes grav at du selv også skal dø. 

Høgt gras på kyrkjegarden var ein styggedom (det er det framleis), men det var verre ting på 1500-talet. Då regjerte djevelen! Heldigvis hadde ein kyrkjeverjene til å halde fortet mot djevelen sine herjingar.

Ingen må tillate at de rir og renner inn på kirkegården i bryllupstider. Det hørte djevelen til, slik som den sviringen og svermingen man hadde i kirken på andre eller tredje bryllupsdagen, det som nå er blitt rettens sak å gjøre opp med. Dette skal nå kirkeverjene ta vare på, slik som de er tiltrodd det.

Palladius var ikkje så glad i sidealter. Lat oss høyre kva han instruerer kyrkjeverjene om dei.

Liksom hver kirke har nok med en prekestol, så har den heller ikke bruk for mer enn ett eneste alter. [...] De andre alterne er det derfor ikke noe bruk for lenger, enda papistene også vil holde dem ved makt, så de skal stå der og vente på en ny tid da kremmerhandelen og tuskingen deres kan komme opp igjen, [...] Gud i himmelen fri oss fra andre villfaringer, så sant som vi er blitt fri fra pavens og munkenes villfaring som vi har hatt mer enn nok av. [...] Derfor kan kirkeverjene ta dem ned og bruke slik styggedom og skrot til andre ting i kirken. 

Vi tenker gjerne at universell utforming er eit moderne fenomen. Tru på nytt!

Det alteret som er nærmest prekestolen kan dere ta bort og i stedet sette en stol der til alle dem i sognet som Gud har lagt hånden sin på, så de er blitt tunghørte, så de kan stå nær ved prekestolen og bedre får høre de salige Guds ord. 

Til slutt: Eg veit at enkelte kyrkjeverjer ikkje alltid går til gudsteneste. Peder Palladius har eitt og anna å seie til dei.

Men er det tvert imot slik at du ikke har lyst til å høre ordet fra din sogneprests munn, at du ikke kommer til kirken din og gjerne lar stolen din stå tom om søndagen og andre helligdager, fører et skammelig liv tvert imot Guds ord, ikke engang tenker på at du er døpt, og ikke går til alters, da trenger du ikke spørre granner og gjenboere til råds, men ditt eget hjerte skal overtyde deg og si at det er et sikkert tegn på at du er besatt med en djevel fra helvete. 

Det kjem fleire postar med Palladius sine beskjedar til dei nyreformerte,

Peder Palladius' Visitasbok

Peder Palladius.
Henta frå Wikimedia Commons.

Sidan eg har den gleda av å jobbe med folk som også kan finne glede i kyrkjehistoriske kuriositetar, har eg fått låne eit eksemplar av Visitasboka til Peder Palladius. «Kva er dette for noko?» spør du kanskje no, og det skal du få svar på.

Peder Palladius var den første superintendenten i Sjælland stift etter reformasjonen. Sidan har var først i stillinga, måtte han finne ut korleis han skulle gjere ting, og han skreiv ei bok korleis ein skulle ha bispevisitasar. Den er truleg skrive rundt 1540/41 som hjelp for ein annan biskop som skulle ta til i jobben.[1] Boka vert rekna som ei av dei viktigaste kjeldene for kunnskap om kyrkje- og kultur på 1500-talet i Danmark. Det er ho sikkert, men det er ikkje det vi skal sjå på. Sidan dette er St. Isidors minne og ikkje ein doktordisputas, ser vi heller på dei delane av boka som vi i alle fall kan håpe ser meir underlege ut i dag enn dei gjorde for rundt 500 år sidan.

Når det er sagt: Peder Paladius var ikkje ein kven som helst i den lutherske kyrkjehistoria. Han stod bak omsetjingar til dansk av fleire skrifter av Martin Luther, mellom anna noko såpass vesentleg som den lille katekisma, og han omsette Kirkeordinansen til dansk. Han var også ein del av komiteen som stod bak Christian IIIs Bibel.

Visitasboka var ikkje noko som skulle trykkast. Den vart truleg kopiert mellom biskopane (Jada! Superintendentane....) og var til hjelp i deira arbeid. Gjennom det som stod der skulle biskopane få hjelp til å bevare det beste frå den gamle trua, men samstundes skape ei ny kyrkje. Ein kan forstå at dei ikkje ville gjere denne jobben utan nokon form for rettleiing. At Palladius tok på seg å gje denne rettleiinga, seier noko om at han var ein formidabel figur, og ein særs viktig mann i kyrkja på den tida. Ikkje berre i Danmark, men også i Norge og på Island.

Palladius døydde i berre 56 år gamal i 1560.

Glimt inn i visitasvegleiinga hans kjem i postar i tida framover.


Fotnoter
[1] K. Støylen, Forord til Peder Palladius' Visitasbok, J. Chr. Boktrykkeri, Oslo, s. 13.

Ein helt. Ein vaskeekte helt!

På St. Isidors minne har vi fleire gonger sett på prestar som langt frå var ein pryd for standen. I dag skal vi igjen møte ein mann som vart dømt frå både presteembedet og eigedom, men denne gangen er det snakk om ein helt. Ein verkeleg helt.

I 1694 dukkar det opp ein prest i Karlsøy, nord for Tromsø. Kvar han kom frå, når han var fødd og slikt veit vi ikkje, men vi veit derimot at han var gift med Rebecca Elisabeth Heggelund, niesa til kong Fredrik IV. Slike slektsband til monarkiet er ikkje noko eg brukar å henge meg opp i, men som vi skal sjå, vert dette ein viktig detalj i forteljinga om Michael Jensøn Heggelund.

Korleis Heggelund var som prest, veit eg ikkje. Som vi skal forstå var han høgt akta av lokalbefolkninga, medan ein mann som Thomas von Westen sa at han «kan ikke male herr Michael og hans menighet med tilstrekkelige mørke farger». Dette var mange av dei geistlege einige i, sjølv om dei måtte innrømme at Heggelund var eit stort medmenneske og gjorde det han kunne for å hjelpe dei som trengte hjelp, trass i at han sjølv ofte levde i fattigdom.

Og det er i dette at han gjorde det han kunne for å hjelpe andre at han viste seg som ein ekte helt. På våren 1701 kom ei sak opp for Helgøens tinglag. Anne Larsdatter stod tiltala for å ha fått eit barn utanfor ekteskap, og tatt livet av barnet rett etter fødselen. Ho vart dømt til å bli hengt før hovudet skulle setjast på stake til skrekk og åtvaring. Sidan amtmannen ikkje var tilstades under rettsaka, måtte ho vente i ni månader i fengsel for at han skulle stadfeste domen. Då amtmannen endeleg var ferdig i januar 1702 vart Heggelund med til fengselet for å møte Anne Larsdatter.

Då ho forstod kva som skulle skje fekk ho naturleg nok panikk, og Heggelund fekk stor medkjensle med henne. Han forsøkte å få utsett avrettinga, utan å lukkast. Det vart slått fast at den skulle skje neste dag. Det einaste han kunne gjere, var å følge henne til galgen dagen etter.

Då han kom til galgen ropte han ut over den store menneskemengda som var samla der: «Finnes det da i hele denne forsamling ikke en eneste som føler så mye medlidenhet med denne arme synderinne at han vil ta henne bort fra en så forsmedelig død?» Kva skulle dette bety, tenker du kanskje? Jo, det hadde seg slik, at skikken på den tida var om nokon ville gifte seg med den dødsdømte vart dødsdomen oppheva. Michael Jensøn Heggelund hadde ein plan!

For frå folkemengda ropte ein mann at han ville gifte seg med Anne Larsdatter, og ut frå mengda kom ein av tenestemennene til presten. Fullmektig Løvberg som var ansvarleg for avrettinga protesterte kraftig, men Heggelund tok på seg alt ansvar og skreiv ei trulovingserklæring der og då, før han tok med seg det nye paret heim til prestegarden.

Anne Larsdatter budde på prestegarden og jobba som barnepike og tjenestejente i fleire år. Noko bryllaup vart det derimot aldri, og det vart etterkvart klart for alle at heile trulovinga var noko Heggelund og tenesteguten hadde kome opp med for å redde henne.

Prosten i Tromsø såg også dette, og han sendte saka til regjeringa som vidare bad teologane på det teologiske fakultetet i København sjå på saka. Dei kom til at det var «ingen anledning, hverken i Guds lover eller kongens til denne herr Michale Heggelunds formastelse, at han under dekke av en forlovelse med en mannsperson som kom løpende og begjærte synderinnen til ekte på retterstedet, har villet forhindre eksekusjonen og 'justisius' fremgang etter en formell, lovmessig dom...» og så vidare, og så vidare. Heggelund fekk altså ikkje mykje støtte. Kvinna fekk derimot ei ny rettsak, då alt hadde blitt kludra til «ved sådan en prests misgjerning».

I 1704 vart Heggelund så dømt til å miste embedet og godset sitt. Han anka sjølvsagt, men båten anken var på forliste og det heile vart derfor rettskraftig før han fekk gjort noko meir. Og no kjem dei kongelege banda inn i biletet. Kona drog nemleg til København då dei fekk vite at Michael mista alt. Der fekk ho snakka med onkelen, og mannen fekk både jobb og gods attende.

Det skjedde ikkje før på hausten i 1706. Då hadde Heggelund allereie vore to år utan jord eller inntekt i tilleg til at det var uår i Nord-Norge,  og han klarte ikkje byrden av å ha Anne Larsdatter buande hos seg lenger. Ho var nemleg no plassert i ei form for varetekt hos han. Ho vart derfor overført til varetekt hos lensmannen. Der satt ho truleg resten av livet. Ho vart på nytt dømt til døden i 1710, og truleg avretta i 1715. Trass i sin iherdige kamp tapte altså Heggelund.

Men Heggelund gav seg mest truleg ikkje med dette. I 1722 sat det ei ny kvinne i arresten. Kirsten Larsdatter hadde gjort seg skuld i same brot som Anne Larsdatter, altså tatt livet av sitt nyfødde barn. Ho vart dømt til å bli halshogd, og venta på avrettinga. Ei natt løfta nokon taket av arresten og fekk Kirsten vekk frå øya, over til fastlandet og ut av landet. Mest truleg var det heile arrangert av vår ven Michael Jensøn Heggelund.

I 1729, etter 35 år som prest på Karsøy (med ein aldri så liten pause, som vi har vore inne på....) døydde Heggelund.  Karlsøy si kyrkjehistorie Kirke under nordlyset av Ulf L. Vinje seier det fint:

«Hans ettermæle bærer i seg en egen glans, en æra som forteller om en mann, et menneske som kjempet for nestekjærlighet, for rettferdighet mot urett og blind jus. Han trenger ingen bauta. Den reiste han selv den gangen han virket her ute.»

Kjelde: Kirke under nordlyset av Ulf L. Vinje, Karlsøy kulturkontor 1995. Side 58-64

 

Endeleg ein skandale frå Manger

Manger har ei kyrkjehistorie dei kan vere stolt av. Dei har hatt Katarinakyrkja frå 1100-talet. Dei har hatt Michael Sars. Dei har hatt ei skeiv kyrkje som stod i fare for å dette ned. Og dei var ansvarleg for mannen vi skal sjå på no....

Ser ein i lista over prestar i Manger, finn ein ein kar med namn Hans Withe. Withte var nok ein bra fyr «der skal have havt et ikke ringe Ord for sin Lærdom.» Då kongen hamna i pengetrøbbel på 1700-talet kjøpte With like godt Manger kyrkje saman med kyrkjene på Sæbø, Hordabø og Herdla saman med alt av jord og godt som høyrde med. Og han tok faktisk godt vare på kyrkjene, ulikt mange andre kyrkjeeigarar. Han gjorde også andre ting enn å eige kyrkjer. Han lagde også ungar, og det er sonen til Hans vi skal sjå på no. I 1717 fekk Hans sonen Johan Whitte (eller White eller Withe....) saman med kona si Anna Maria medan dei budde på Manger.

Eg kom over Johan i festskriftet for Lyngen kirke i Troms frå 1981, då Lyngen kirke var 250 år. I 1747 dukka nemleg Johan opp som prest i Lyngen. Prestane i Lyngen hadde på den tida tittelen «misjonær», men vi heng oss ikkje opp i dette no. Han var berre i Lyngen i eitt år, før han det som vert omtala som  «viktige» (med hermeteikn!) hendingar gjorde at han måtte til København. Det var jo artig å finne ein stril i Troms, men det var ikkje det som fanga merksemda mi. Det gjorde denne setninga om seinare prestegjerning i Bergen, der han «fikk vansker med myndighetene fordi han ekteviet hjemme i huset uten kgl. tillatelse». Dette førte, kanskje ikkje overraskande til suspensjon.

«Artig,» tenkte eg. «Kanskje finn eg meir om denne fyren?»

Og det gjorde eg! Her har vi å gjere med ein fyr som ikkje tar så tungt på autoritetar. Rundt 1760 byrja det å sirkulere eit skrift i Bergen. Skriftet tok for seg ei rekke av dei viktigaste personane i byen på denne tida og latterleggjorde dei i verseform. Skriftet gjev ein kanselliråd som hadde havna i klammeri med ein av prestane i byen heltestatus, medan presten, som hadde nekta kanselliråden nattverd, truleg ikkje kom så godt frå det heile. Skriftet solgte så godt ein kan vente seg frå denne type skrift, og måtte trykkast i nytt opplag. For å gjere heile saka verre, kom det fram at forfattaren var ein prest i Bergen med namn Johan Whitte. Vår man. Biskop Ole Tidemand tok affære. Vi kan gå ut frå at han gav Whitte ein kraftig oppstramming, og det gjekk mange brev mellom dei to i Bergen og kongens menn i København. Biskopen vart naturleg nok kraftig audmjuka av at skriftet, som vendte seg mot eliten, og prestane, i Bergen kom frå kyrkja sjølv, og for å gjere audmjukinga komplett vart vår mann, som ein underleg vri på heile saka, forfremma etter at han sjølvsagt fekk ei offentleg reprimande.

I 1762 vart han personalkapellan i Korskirken, og seinare res.kap. i same kyrkje, heilt til det igjen skar seg «fordi han uden kgl. Tilladelse copulerede hjemme i Huset». Det er ei formulering det er schwung over! «Uden kgl. Tilladelse copulerede hjemme i Huset»!

Johan Whitte døydde i 1775. Om han hadde kongelig tillating for dette, veit eg ikkje.

Så der har de den, Manger! De har ikkje berre Sars og den skeive kyrkja. De har også presten som skapte rabalder i bergenseliten og kopulerte utan kongeleg løyve.

Boktrykkaren i Mainz

Universitetet i Kassel si utgåve av Gutenbergbibelen.
Biletet er tatt av Universitetsbiblioteket i Kassel
og ligg på Wikimedia Commons. (CC BY-SA 3.0)

Det er reformasjonsår i år. 500 år sidan Martin Luther for alvor sette i gang spetakkelet. Vi kjenner historia, og gjer vi det ikkje poppar det opp med lutherseminar, -kveldar og -festar rundt i heile Europa for tida, så det bør i alle fall vere mogeleg å bli kjent med historia.

I dag er det kanskje ein merkedag for reformasjonen. Eg vil tru dagen går ganske stille forbi i mange av markeringane, og det er mogeleg det er heilt på sin plass, for eg vil seie at eg ikkje heilt er overbevist om at dagen i dag verkeleg er dagen, men uansett: Både Christianity Today og Wikipedia hevdar at 24. august 1456 stod Johann Gutenberg med den første utgåva av den såkalla «Gutenbergbibelen» i handa. Andre - og sikkert betre - kjelder som British Library og University of Texas seier at det skjedde eit år eller to før dette, men slike bagatellar som kva som er i historisk korrekt kan vi ikkje bli styrte av. Det vart i alle fall trykt ein Bibel på midten av 1450-talet, og det er vanskeleg å sjå for seg reformasjonen og framveksten av lutherske kyrkjer slik vi kjenner dei i dag utan Johann Gutenberg og hans boktrykkarrevolusjon.

Det var sjølvsagt ikkje berre kyrkja Gutenberg var med på å snu opp ned på. Heile kunnskapssamfunnet er basert på at vi når vi ynskjer det har lett tilgang på informasjon. Dette var det Gutenberg som skaffa oss. Det var han som gjorde at bøker og andre trykksaker vart mogeleg å kjøpe for fleire enn dei aller rikaste. Masseproduksjon av kunnskap, og med det kunnskapssamfunnet bygger på Gutenberg.

Gutenberg vart drive av eit ynskje om å at alle skulle ha tilgang på Bibelen. Det var det som var motivasjonen hans for å utvikle boktrykkinga slik han gjorde. Naturleg nok var også den første masseproduserte boka hans nettopp Bibelen.

Gutenberg sin visjon om at Bibelen skulle vere tilgjengeleg for alle, var ein visjon han delte med Martin Luther. Guthenberg trykte Bibelen på latin, medan Luther omsetje den til tysk. Men utan Gutenberg hadde nok ikkje den tyske omsetjinga blitt så viktig som han vart. Det er mogeleg at utan Gutenberg hadde kunnskap om Luther vore noko kun vi som har studert kyrkjehistorie hadde hatt kjennskap til, og då berre som historia om ein brysom munk som til slutt vart kasta ut av kyrkja.

Reformasjonen starta på sett og vis med boktrykkaren i Mainz, så det er berre rett og rimeleg at vi minnast også han i reformasjonsåret 2017. Så då får det heller vere at eg mistenker at dette med datoen i dag berre er sprøyt...

Eg har ein draum

På søndag var eg på Alfheim og såg TIL spele mot Ålesund. Før kampen var det sang, slik det skal vere. Ein eller annan lokal helt sang «Hjerte mett har æ i Tromsø», ei låt Jørn Hoel står bak som er lokalpatriotisk sjåvinisme av beste slag. Slik som gjev ein nyinnflytta tromsøværing som meg ei aldri så lita tåre i augekrogen. For den er jo så sann, den sangen. Tromsø er ein nydeleg by. Den er sann på same måte som all lokalpatriotisme er sann. Staden vi kjem frå er den beste plassen landet vårt har å by på. Det er det som gjer lokalpatriotisme så vakkert. Det er den sannaste, reinaste kjensla vi har. 

Sjølvsagt veit vi at det ikkje er sant. Sjølvsagt er det flott i Tromsø, men gjestane på Alfheim kom frå Ålesund. Dei har sin del vakker natur å slå i bordet med, dei og. Og det er jo ikkje så verst i Trondheim heller. Eller i Bergen. Eller i Oslo, kan vi kanskje lure oss til å seie etter nokre halvliterar med ein eller annan hyggeleg fyr frå hovudstaden.

For lokalpatriotismen veit at den er subjektiv. Den veit at sjølv om den er 100% rett, er den like rett for alle dei andre. Det er det som gjer den vakker. Den er vakker i sin falske botn. Vakker i det at den er feil og rett på same tid.

Sjå på oss når vi møter nokon frå andre stader i landet. Kjem det ein trønder står bergensar og stril side ved side. Då er lokale skilnader lagt bak dei. Og rotar ein svenske seg inn i diskusjonen, vert bergensaren og trønderen nesten som barndomsvener. Ingenting kan skilje dei. Då har dei ein felles fiende. Og her byrjar det å bli stygt. No har lokalpatriotismen forsvunne, og den nasjonale patriotismen tatt over.

Vi høyrer frå tid til anna om «the global village», den globale landsbyen. Poenget med termen er at heile verda kjem inn i stova vår gjennom massemedia. Det som før var langt vekke, har no blitt nært. Lat oss heller snakke om «den globale bygda». Vi har fleire bygder enn landsbyar i landet vårt, og eg vil kalle landet vårt for «den globale bygda».

Noko av det vakre med lokalpatriotismen er at den klarar å ta til seg dei nye. For når eg, ein vestlending utan rett vokal som personleg pronomen, kjem til Tromsø, er eg ikkje eit trugsmål. Eg er berre ein som har sett lyset. Eg har sett at Tromsø er den vakraste byen på jord, «ei rose fra is», som dei syng på Alfheim. Eg er kanskje ikkje ein av dei endå, men eg kan kanskje bli det. Og eg er i alle fall ein som ser at dei har rett.

Lokalpatriotismen rommar dei som kjem utanfrå. Lokalpatriotismen treng dei som kjem utanfrå, for utan tilflyttarar som kan seie kor godt dei har fått det på sin nye heimstad, har ikkje lokalpatriotismen noko anna enn nedarva stoltheit over fjordar og fjell og eitt og anna gamalt ysteri å fare med. Lokalpatriotismen treng vitne.

Lokalpatrioten i Tromsø kan fint takle ein lokalpatriot frå Vestlandet. Lokalpatrioten i Hemsedal gler seg over ein tilflytta siddis. Men av ein eller annan grunn klarar vi ikkje å gle oss over at vår globale bygd, landet vårt, får tilfang frå lokalpatriotar frå andre bygder.

Eg har ein draum. Eg er ikkje nokon Martin Luther King, men medan eg følte lokalpatriotismen slå mot meg på Alfheim drøymde eg om at vi skal møte dei som flyttar til vår globale bygd slik eg romantisk og idylliserande påstår at vi møter dei som flyttar til vår lokale bygd. Som endå ein lokalpatriot som er i ferd med å oppdage at ho har flytta til den vakraste staden på jord, og som blir tatt inn i det patriotiske lokalsamfunnet som held oppe dette lokale eventyret. Eg har ein draum....

Georges Lemaître - Fleire slike

Georges Lemaître har drodla pilar og bokstavar på
på ei tavle. Sannsynlegvis er det genialt.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

20. juni 1966 mista verda Georges Lemaître. Eg skal ikkje forsøke å påstå at eg forstod alt han dreiv med, men eg forstår nok til å skjøne at det var store greier. Lemaître var katolsk prest, men det er først og fremst som astronom og fysikar han er kjent.

Innan naturvitskapen dreiv han med store ting. Det var han som kom opp med «Big Bang-teorien», det var han som kom opp med teorien om korleis universet utvidar seg og det var han som kom opp med det meste som Hubble har fått æra for. Eg veit ikkje kva denne Hubble dreiv med, men han fekk oppkalla eit digert teleskop etter seg, så noko bra må det ha vore. Lemaître var altså ein knakande god kar på sitt felt.

Som teolog var han sikkert grei nok. Eg veit ikkje. Han har ikkje sett store spor etter seg der, utan det trekk ned.

Når vi i dag plagast både med kreasjonisme og ID som kjem krypande over havet frå dårlege «teologar» i USA, og som til og med byrjar å få fotfeste i lågkyrkjelege miljø i Norge, og med nyateistar som legg frem eit verdsbilete der myter om ein uungåeleg konflikt mellom kyrkje og naturvitskap står sentralt, treng vi å løfte fram slike folk som Lemaître.

For det første: «Big Bang-teorien» vart først lagt fram av han. Ein katolsk prest. Det er som oftast ikkje denne teorien kreasjonistane har mest problem med, men det er likevel verdt å merke seg. Ein av dei heilt sentrale teoriane (i alle fall slik eg med min minimale forståing for slikt forstår det) i naturvitskapen vart lagt fram av ein katolsk prest.

For det andre: Då han la fram denne teorien hoppa pave Pius XII tydelegvis i taket av glede. For no hadde Lemaître bevist den katolske trua, meinte han. Lemaître gjekk då til paven og bad han, sikkert med finare ord, om å halde kjeft og ikkje snakke om naturvitskap att. Noko paven tok til seg, og gjorde. For Lemaître meinte at dette var to einingar ein ikkje skulle blande. Det er to ting som held seg på ulike plan og som verken var i konflikt eller bygde på kvarandre.

For det tredje: Lemaître viser tydeleg kor lite den konstruerte konflikten mellom religion og naturvitskap har for seg, og kor lite forankra det er i det verkelege liv. Dei einaste som har noko å vinne på dette er fundamentalistiske krefter på religiøs eller ikkje-religiøs side. Gjennom heile historia finn ein slike døme på religiøse menneske som har gjort store og viktige naturvitskaplege oppdagingar. Og som ikkje har sett på dette som nokon konflikt eller noko rart. Kyrkja har sjølvsagt tråkka feil nokre gonger i historia, det vil ho sikkert gjere i framtida også, men det er inga «naturlov» at det må skje. Det heng mellom anna saman med at vi ikkje er gode på slikt som naturvitskapen driv med. Det er rett og slett ikkje vår heimebane.

Lat oss derfor minnast Lemaître og håpe og be om at fleire som han dukkar opp. Kyrkja treng dei og naturvitskapen treng dei. Så få vi heller leve med at vi ikkje forstår halvparten av det dei driv med...

Svartekunster i Trondenes?

I Trondenes kirke skal det ha gått føre seg!
Biletet er tatt av Simo Räsänen og ligg på Wikimedia Commons.
(CC BY-SA 3.0)

Frå 1731 til 1744 var Svend Peller sokneprest i Torsken på Senja. Peller var ein omdiskutert fyr, kan ein nok seie. Det gjekk rykte på bygda om at han hadde i eige den legendariske Svarteboka, og han vart mykje brukt for å reinske opp i åndeverda i bygdene rundt Torsken. Han skal også ha vore flink med det vi i dag ville ha kalla for psykisk sjuke, og tilsaman gjorde alt dette at han skal ha vore godt likt av folk flest.

Kanskje var det derfor det bryja å gå rykter om korleis han ordna opp då han i 1734 vart kalla inn til Trondenes for å stå skulerett for biskopen i Nidaros og alle prestane i «al Senjens Land».

Peller måtte svare for seg då biskopen hadde fått nyss i at han var for hard på flaska og hadde ein del andre praksisar som ikkje passa med embedet som sokneprest. Soga seier at Peller stod inne i kyrkja, saman med alle prestane i området og biskopen. Der vart han dømt til å miste kappe og krage, og sjølvsagt jobben i same slengen. Men Peller var ikkje rådlaus. Han tok opp ein mus frå hatten sin, (Kven går rundt med mus i hatten?) og denne musa skapte seg om til Satan sjølv. Eller kanskje det er meir rett å seie at Styggen hadde forkledd seg som mus? I alle fall steig han fram og fanga heile presteskapet i kyrkja, medan Peller sjølv gjekk sin veg. Etter ei stund fekk biskopen sendt bod etter Peller som, mot at han fekk fortsette som prest i Torsken, løyste både biskop og presteskap frå den heller kjedelege situasjonen dei var i.

Ein kan også lese om det som skjedde i visitasmeldinga til biskopen. Han skriv at Peller var kalla inn på teppet, og at han innrømma at han kanskje hadde noko å gå på med tanke på oppførsel. Dei andre prestane i prostiet bad om at Peller måtte få fortsette, og dette gjekk biskopen med på då han fekk eit skriftleg løfte frå Peller om at han mellom anna skulle halde seg vekke frå brennevin.

Ikkje eitt ord om sataniske mus i visitasrapporten, altså...

Så då er det opp til oss å vurdere kven vi trur på. Biskopen i domen i sør eller bygdefolket på Senja?

Kjelde: Torsken kirke 200 år 1784-1984.

Derfel og profetien

Det er på tide å ta fram ein helgen att. I dag ser vi på Derfel, eller Derfel den sterke. Derfel levde på 500-talet i Wales, og vi høyrer først om han som soldat. Han skal ha kjempa i slaget om Camlann på kong Arthur si side. Som med mange av dei keltiske heilage er vi altså på legendarisk grunn her.

Ein eller annan gong etter slaget skal han ha blitt munk. Kanskje var han einebuar ei stund, men han skal etterkvart ha grunnlagt klosteret ved/i Llandderfel (Jada. Walisiske namn er noko for seg sjølve...) Etterkvart døydde han. Wikipedia seier i 660, men då har han i alle fall blitt haug-gamal.

I Llandderdel lagde dei ein trestatue av Derfel. Denne stod der til 1538. Dei som kjenner kyrkjehistoria veit at det var den tida då Thomas Cromwell sin reformasjon var på sitt mest rabiat, og ein av Cromwell sine menn tok med seg statuen for å stoppe dei svære pilegrimsvandringane til den 5. april kvart år.

22. mai 1538 var Cromwell i siget og skulle brenne ein stakkar fransiskanar, John Forest, i Smithfield. Rett før dei tente bålet heiv dei på statuen av St. Derfel, og med dette oppfyllte ein på underleg vis ein gamal walisisk profeti. Dei hadde nemleg lenge sagt at statuen ein dag skulle brenne ned ein skog....

Det var St. Derfel som har minnedag i dag, 5. april.