Den store salmediktaren

Eg har lenge trudd at den største salmediktaren i Norge nok var Petter Dass eller Elias Blix eller noko slikt. Det er mogeleg det må ein ny mann inn på denne lista. Eg kan ikkje uttale meg om kvalitet, men om ein går etter kvantitet, går Nils Semingsen Undset rett inn på lista.

Aldri høyrt om fyren før, seier du? Det hadde ikkje eg heller fram til nettopp. Då snakka eg med soknepresten i Rendalen som kunne fortelje meg om bygda sin store og gløymde son.

Nils Semingsen Undset gav i 1914 ut sin heilt eigen salmebok. Boka hadde 641 salmar, alle skrive av den same mannen!

Boka var skrive inn mot revisjonsarbeidet som skjedde i kyrkja i Norge i dei første tiåra av forrige hundreår. Nye liturgiske bøker var ferdig i 1920 og Landstads reviderte kom i 1924, omtrent samstundes som Nynorsk salmebok og ei revidert koralbok. Sjølvsagt krangla ein som hund og katt om dette, og Undset bestemte seg for å skjære gjennom og lage ei salmebok som folk kunne samle seg om og som kunne få slutt på kranglinga.

I 1928, to år etter Landstad sin revisjon, kom ei ny utgåve av Nils Semingsen Undset si salmebok. Salmer over Nye tekster - Første rekke. Boka skal ha brukt dei same melodiane som Landstad, men alle tekstane var skrive av Undset. Det var 355 salmar til alle søndagane i kyrkjeåret og ulike tema, i tillegg til 286 salmar til dei nye tekstane i kyrkjeåret.

Vi har ikkje høyrt om salmeboka i dag. Det skuldast at Undset aldri lukkast i å selgje inn boka si til leiarskapet i kyrkja. Dei var rett og slett ikkje interessert, og ein skuffa Undset brann mesteparten av bøkene.

Heldigvis overlevde nokre få eksemplar. I Renndalen i dag driv kyrkja eit viktig arbeid for å gjere denne salmeboka kjent for folk. Kanskje kan vi håpe på eit opptrykk? Men sidan dette i såfall då vil kome nokre år etter at Den norske kyrkje har fått ei ny salmebok, kan vi vel rekne med at Undset også denne gongen vil få problem med å få det heilt store gjennomslaget.

Vi kostar til slutt på oss å sjå kva Norsk Forfatter-Lexikon 1814-1880 frå 1908 skreiv om Undset.

Kjelde:
Rendalen menighetsblad nr. 3 2013

Tankar frå Nidaros

Eg var i Nidarosdomen i helga. Eit besøk i katedralen i Trondheim er på mange måtar ei mektig oppleving. Den er storslått, vakker og har ei rik historie. Samstundes er det og ei amputert oppleving. For det manglar noko i kyrkja.

Nidarosdomen er på mange måtar ei tretten-på-dusinet-kyrkje i europeisk samanheng. Det er mange slike store katedralar rundt i Europa, men dei fleste av desse har noko Nidarosdomen manglar. Til og med i hovudkyrkja til vår nærmaste søsterkyrkje, Svenska kyrkan, har dei det vi manglar i vår hovudkyrkje. I domkyrkja i Uppsala har dei relikvier og dei har ei liste over erkebiskopar.

Trondheim domkyrkje har ikkje noko slikt. Ho har ikkje ein gong eit sentralt bilete av Olav, mannen som skal vere gravlagt ein stad i kyrkja. Trondheim domkyrkje framstår som bortimot ribba for historie. Det er som om ein går inn i ei kyrkje som eksisterer i ei historisk boble der det ikkje har skjedd noko frå Jesus stod opp frå grava og fram til i dag.

Rett skal vere rett. Det er ei lita plate til minne om Thomas von Westen og det er nokre helgenar på vestfronten. Og kven veit kven som er på alle glasmaleria? Og så er det eit sidekapell som er vigsa til minnet om dei som fall i krigen, ei liste over nokre av dei tidlege kongane i Norge og i eit anna sidekapell er det eit ikon med to menn på. Kanskje Olav og ein annan? I oktogonen er det også eit lite altar med bilete frå olavssoga som frontpanel, sjølvsagt med Olav sentralt plassert. Men alt i alt, er kyrkja ganske blotta for historie.

Nidarosdomen står, trass i sin majestetiske framtoning, som eit symbol på den lutherske historieløysa. Den står naken der vår norske kyrkjehistorie burde ha kledd kyrkja. Dei som har gått før oss i trua burde ha blitt med inn i gudstenestefeiringa, men i staden sit vi att med nakne veggar.

Nidarosdomen burde ha vore pryda med bilete, statuar og  minneplatar for folk som St. Olav, St. Torfinn, St. Hallvard, St. Sunniva, St. Birgitta og St. Svithun og med evangelistar og profetar. Desse burde ha fått plass inne i kyrkja, ikkje berre i beste fall forvist til kulden på vestveggen. I tillegg burde kyrkja ha romma Martin Luther, Philipp Melanchthon, Petter Dass, Elias Blix, Hans Nielsen Hauge, Eivind Berggrav, Cathinka Guldberg, St. Trifon, N.F.S. Grundtvig, Lars Levi Læstadius og andre kjempar frå norsk og skandinavisk kyrkjehistorie. Hadde det ikkje vore for slike folk, hadde det ikkje vore ei kyrkje i Norge i dag.

I staden hoppar vi bukk over kyrkjehistoria og alle dei heilage. Vi stenger skyen av vitne ute, og latar som om ho ikkje er der. Som resultat får vi ei hovudkyrkje som kun framstår som hovudkyrkje for her-og-no. Ikkje frå-æve-til-æve. Det er beint fram trist!

St. Simeons dag

Eit georgisk ikon som viser Josef, Maria, Jesus, Simeon og Anna.
Lurar du på kven Anna er? Slå opp i Lukas 2 og finn det ut.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag er det kyndelsmesse, dagen ein minnast då Jesus vart boren inn i tempelet av Maria og Josef. Dette er førti dagar etter jul, altså førti dagar etter at Jesus vart fødd, noko som vil seie at Maria si reinsingstid var over.

I tempelet traff dei på Simeon. Han venta på å sjå Messias. Gud hadde sagt at han ikkje skulle døy før han fekk sjå han. Lukas fortel at Simeon vart driven til tempelet av Den heilage ande samstundes med den heilage familie, og då han møtte dei såg han at den lille guten var han han venta på. Messias. Då tok han Jesus i hendene sine og sa fram orda vi kjenner som «Simeons lovsong» og gjer til våre eigne når vi ber kompletorium.

«Herre, no lèt du tenaren din fara herifrå i fred,
slik som du har lova.
For mine auge har sett di frelse,
som du har gjort i stand like for andletet på alle folk,
eit lys til openberring for heidningane
og til ære for folket ditt, Israel.»

Og som eit lite apropos: Det var ikkje berre i Israel for 2000 år sidan at kvinner kom til kyrkje for å bli reinsa førti dagar etter fødselen. Dette dreiv ein med i Danmark og Norge i lang tid. Den norske Altarbok for Den norske kyrkja som kom i 1920 og var i bruk fram til ny liturgi kom i 1977 har eit eige kapittel «Um inngangskonor».

Ein eigen benk for «Kirkegans Koner» eller «Inngangskoner»
og dåpsfylgjer i Mariager kyrkje i Danmark.
Biletet har eg tatt, og det ligg på Wikimedia Commons.
(CC BY-SA 3.0)

«Inngangskona skal møta med fylgjet sitt i vaapenhuset eller sakristiet i god tid fyre gudstenesta tek til, eller medan dei syng ein av salmane fyre preika.
I ein stutt tale minner han [Altså presten. Min merknad] henne fyrst um at ho skal takka Gud, som naadig hev hjelpt henne i trengsla og gjeve henne gleda yver at eit menneskje er født til verdi og endaa større gleda av di Gud hev laga til eit atterfødings-bad aat barnet hennar, so det skal sjaa Guds rike. So bed han henne visa seg takksam i gjerning og uppseda barnet sitt i sann otte for Herren og i alle maater gjeva det eit godt og kristeleg fyredøme.»

Når presten har halde ein kort tale om dette, (Korleis ein tale med så omfattande innhald kan bli kort er eit ope spørsmål) skal han seie:

«Gakk inn i Guds kyrkjelyd med fred, og takka Herren, din Gud, som hev gjort vel imot deg. Han styrkje deg framleis paa sjæl og likam, og late din inngang og din utgang no og alltid vera velsigna for hans aasyn!»

Så går inngangskona og følgjet inn i kyrkja.

Om dette var vanleg praksis i Norge etter 1920, veit eg ikkje, men ein hadde i alle fall ei ordning for det. I Danmark skal skikken ha forsvunne rundt 1900, men kanskje hang det lenger i her?

Det er verdt å merke seg at det ikkje er snakk om nokon reinsing, slik Maria gjekk til tempelet for. Dette var pålagt henne i Moselova, men i kristen tankegang er det umogeleg å hevde at kvinner kan vere «ureine» etter fødsel. Ritualet har derfor blitt endra til ein ganske underleg påminning om å vere takksam, glad og gjere barnet til ein god kristen.

Oderik av Pordenone

I dag har ein av dei store reisande i historia minnedag. Vi skal sjå litt på reisa til Oderik av Pordenone.

Først må vi berre ha klart nokre korte biografiske detaljar om Oderik. Han vart født i siste halvdel av 1200-talet i det som då var Austerrike, no Italia. I ung alder vart han fransiskanar, og etterkvart kom misjonskallet. Fransiskanarane hadde fått i oppgåve å drive misjon i Asia, så då vart det den vegen Oderik dro då han i 1318 la i veg på ei reise som ikkje treng skamme seg i selskap med Marco Polo sine reiser til dei same områda. Berre høyr på dette.

I april 1318 dro han frå Padova i Italia til Venezia og vidare til Konstantinopel (no Istanbul). Så dro han til Egypt og vidare til Israel/Palestina før han gjekk gjennom Armenia og inn i Persia (no Iran) til Tauris (no Tabriz) og vidare til Soltanieh og Kashan, Yezd (no Yazd) og Persepolis. Så til områda som i dag vert kalla Kuwait og det sørlige Irak før han dro til Hormuz (no Hormozgan) i det som i dag er Iran. Der tok han båt til India.

Utanfor det som i dag er Mumbai fekk han redda med seg hovuda etter fire fransiskanarar som vart halshogd rett før han kom dit. Desse hovuda tok han med seg helit til Europa, men før han kom så langt gjekk turen vidare i Asia. Han dro lenger sør i på vestkysten av India før han kom til området som i dag er Madras i India. Der besøkte han grava til apostelen Thomas.

Som første europear dro han til øyane utanfor India. Han dro først til Sri Lanka, så til Nikobarane, Sumatra, Java og Borneo før han igjen kom til fastlandet i dagens Vietnam. Frå Vietnam dro han til Guangzhou i Kina.

Reisa gjekk vidare langs kysten av Kina, før han endeleg kom til Bejing. Kanskje var han også innom Japan på turen nordover i Kina. I Bejing var han i tre år og jobba saman med fransiskanarane som allereie var der. I løpet av desse åra, skal 20 000 menneske ha blitt døypte, og erkebiskopen der ville fortelje paven om det flotte arbeidet dei gjorde. Oderik fekk derfor beskjed om å dra attende til Italia.

No gjorde han det på ein litt kortare måte, men han gjekk heile vegen. Turen til Venezia tok tre år og gjekk gjennom det som i dag er Shanxi-provinsen i Kina til Lhasa i Tibet. Han var første europear i Lhasa, som då var setet til Dalai Lama, utan at han skreiv ikkje ned nokre detaljar om byen. Han skreiv heller ikkje detaljar om resten av turen, men truleg gjekk han gjennom dagens Afghanistan, til Tabriz i Iran, gjennom Armenia og til Venezia.

Tilbake i Italia kom han seg aldri til paven, som då var i Avignon, men han fortalde om reisa si til andre munkar som skreiv ned det han fortalde.

Oderik døydde 14. februar 1331. Han har aldri blitt heilagkåra, men vert rekna som salig og har minnedag i dag. Om han vert erklært for helgen, må han vere ein solkeklar skytshelgen for reisande!

Interesserte kan zoome på kartet for å sjå betre kvar Oderik dro. Hugs at på kartet er det rette linjer, medan det nok ikkje var slik han reiste.

Kyrkjeleg miljøvern anno 1849

Helga førte meg via omvegar innom Bergens Sjøfartsmuseum, eit museum som er langt frå så kjedeleg som det høyrast ut som. Det har mellom anna nokre snasne saker frå Slaget på Vågen i 1665.

Gøymt i ein krok på museet fann min beste halvdel ein plakat. Den viser korleis kyrkjeleg miljøkamp her i Lindås såg ut i 1849. Plakaten er eit opptrykk av delar av eit lesarinnlegg Peder Andreas Jensen som var kapellan og ordførar i Lindås hadde på trykk i Christiania-Posten 26. februar 1849. Han tok for seg dampskipa og korleis dei øydela kysten.

Innlegget fortener eit større publikum enn dei som ser i krokane på Sjøfartsmuseet i Bergen, så her er det.

Snart var det larmen fra hjulerne der bortskræmde fisken, snart var det den udkastede stenkulaske der anrettede ødeleæggelser i dybet, snart igjen var det røgen der lagde sig kvælende over det ganske hav (...) Eders potetsagre ere fordervede ved den, eders høagre maate ifjor føle begyndelsen, og eders kornagre, eders skove staar nu for tour (...) Hvem skulde tenke sig mulighetden af at et saadant nederdrægtigt vrøvl skule faa indpas hos den menneskelige forstand? Men det er dog skæt! En deputation af bygdens bedre mænd - flere repræsentanter og fattigtilsynsmænd deriblant - indfandt sig  i hint formandskab og forlangte paa præstegjældets vegne af de nevnte grunde dampbaaden "afskaffet".   

Ein pioner

John Wycliffe og Jan Hus i Dalhems kyrka i Gotland, Sverige.
Biletet er tatt av Wolfgang Sauber og ligg på Wikimedia Commons.
(CC BY-SA 3.0)

Vi snakkar ikkje så mykje om John Wycliffe, trass i at eitt av dei punkta som vi ofte trekk fram som heilt sentralt for vår kyrkje og vår historie, nemleg det å få Bibelen på sitt eige morsmål, er eit punkt der vi i stor grad går i hans fotspor. At vi ikkje snakkar så mykje om han, er kanskje ikkje så rart, for han hadde ein del meiningar det er vanskeleg for ein lutheranar å dele, mellom anna stod han for synspunkt på nattverd, predestinasjon og eit kyrkjesynet han bygger på predestinasjonslæra si som står langt frå våre læresetningar. Andre ting kan vi nikke meir nøgd til, som til dømes synet hans på skilnaden mellom presteskap og legfolk og ikkje minst Skrifta, sjølv om vi nok heller ikkje der er heilt samde.

John Wycliffe levde på 1300-talet i England. Han var ein lærd mann innan filosofi og teologi og skapte mykje debatt i lærde kretsar i og utanfor kyrkja i si levetid.  Men for vår del er det kanskje viktigast at han var ein slags protoreformator. Han gjekk i klinsj med pavekyrkja, og utfordra henne på punkt som seinare reformatorar som Luther, Calvin og Wycliffe sin meir direkte etterfylgjar Jan Hus, tok opp att.

I desse juletider passar det godt med
Johannesprologen frå Wycliffebibelen.
Biletet ligg på Wikimedia Commons.

Eitt av desse punkta var som sagt at han ivra for å få Bibelen på lesaren eller tilhøyraren sitt morsmål i staden for latin. Ikkje berre ivra han for dette, men han fekk i stand ei omsetjing av Vulgata til engelsk. Han gjorde i alle fall ikkje alt av omsetjing, men kanskje fekk noko av NT engelsk språkdrakt frå hans hand. Han vart i til slutt kreditert omsetjinga som går under namnet Wycliffe's Bible. Denne omsetjinga dukka opp mellom 1382 og 1395. Boka er den mest tallrike av engelske middelaldertekstar, og over 250 manuskript eksisterer framleis. Den vart svært viktig for lollardane, ei kyrkjeleg protestrørsle sterkt influert av Wycliffe si lære. Sidan omsetjinga vart gjort frå Vulgata og ikkje dei greske og hebraiske grunntekstane, sette ho ikkje spor i dei første omsetjingane etter reformasjonen, men via omvegar fekk ho påverke den omsetjinga som har fått nærast guddommeleg status i enkelete miljø: King James-Bibelen! Wycliffe sette altså djupe spor.

John Wycliffe fekk slag medan han feira messe 28. desember 1384, og døydde 31. desember same år. I 1415 vart han erklært for kjettar, noko vi protestantar har tradisjon for ikkje å ta så tungt. I dag minnast vi han, saman med Church of England som har han på sin helgenkalender i dag.

Har du hugsa denne karen i julekrybba?

Frå ei julekrybbe i Barcelona.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Jula nærmar seg, og med det vert også julekrybba fylt opp av dei ulike personane som skal møte opp for å ta i mot den nyfødde frelsaren. Heime hos meg er det kun det lille barnet vi ventar på. Kanskje er det slik også i fleire julekrybber?

Det eg ikkje har i krybba mi, som eg kanskje burde skaffe meg, er ein figur ein har i julekrybber i Catalonia og nærliggande område, nemleg ein caganer. «Caganer» er katalansk for «dritar», og figuren er akkurat det det høyrast ut som. Det er ein mann som sit på huk og gjer det det høyrast ut som om han gjer. Dette skal vere ein viktig del av einkvar julekrybbe i Catalonia, noko det har vore sidan seksten-syttenhundretalet. Som oftast sit fyren eit stykke vekke frå sjølve krybba der Jesus ligg med gjetarar og vismenn rundt seg, men han er framleis ein del av julekrybba.

Akkurat kvifor dei har denne fyren der, veit ein ikkje, men det er ein så sterk tradisjon at også Den katolske kyrkja godtek han, og då ein i Barcelona prøvde seg med ei offentleg julekrybbbe utan ein dritar i 2005, møtte krybba så sterke protestar at fyren kom attende året etter.

Ein tradisjon for Norge? Kanskje ikkje....

Julekrybbefirgur frå Barcelona.
Biletet er tatt av Roeland P. og
 er henta frå Wikimedia Commons,
(CC-BY-SA 3.0)