Svensk Madagaskar

Nesten ein svensk koloni.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Vi skal igjen til den heller sørgelege svenske kolonihistoria. Denne gongen ser vi på korleis koloniseringa av Madagaskar gjekk. Det kjem vel kanskje ikkje som ei overrasking at Madagaskar aldri vart svensk...

På byrjinga av 1700-talet var det eit stort piratsamfunn på Madagaskar. Desse hadde etterkvart kome opp i ei knipe, då dei ikkje var beskytta av nokon konge med tilhøyrande flåte, så i 1714 tilbaud 1400 piratar frå Madagaskar seg å stille med 25 skip til hjelp i Sverige sin krigføring i Russland. Som takk ville dei stå under den svenske kongen sitt vern. Dette rann ut i sanden, og piratane snakka ein stund med Danmark, før det igjen vart futt i planane med Sverige.

I 1718 var to utsendingar for piratane i Strömstad for å forhandle med svenskane. No var planane større. Piratane forslo at mot at den svenske kongen beskytta dei skulle dei oppgje piratverksemda og i staden drive handel med Kina for svenskane. I tillegg skulle dei gjere Madagaskar til svensk koloni og sende svenskekongen ei flåte med bemanna skip for å styrke den svenske marinen. Dette var ein avtale Karl XII ikkje kunne seie nei til. Ein av piratane, James Morgan, vart gjort til svensk adelsmann og blei utnemd til guvernør av Madagskar.

Saman med ei gruppe svenske offiserar sette dei no kursen mot Madagaskar for å starte arbeidet med å etablere den svenske kolonien. Dei dro avgarde, men måtte stoppe på vegen for å utruste skipa sine skikkeleg for den lange turen. I løpet av denne prosessen døydde Karl XII. Dei svenske styresmaktene vart no i stuss om kva dei skulle gjere. Nokon ville ikkje ha noko med piratar å gjere, medan andre såg det som bra for riket og i tillegg bra at dei omskulerte piratane. Svenskane brukte såpass lang tid på denne nølinga at piratane frå Madagaskar byrja å få kalde føter og hadde kome i økonomiske vanskar.

På grunn av nølinga og pengeproblema måtte det sendast nye skip frå Sverige. Dette tok tid, og i mellomtida flytta piratane seg litt rundt i Spania. Til sjuande og sist drog det så mykje ut i tid at den svenske offiseren som hadde ansvaret for ekspededisjonen, då han endeleg fann piratane att, bestemte seg for at dei hadde kome så langt ut på året at det var  for farleg å segle rundt Afrika. Han segla derfor heim til Sverige. Prosjektet var dermed i praksis over.

Ettersom tida gjekk, vart situasjonen for piratane på Madagaskar stadig vanskelegare. Dei var under angrep frå engelske, franske og portugisiske skip, og mesteparten av den mektige piratflåten var vekke rundt 1724.

Svenskane gav faktisk ikkje heilt opp. I 1726 hoppa dei på endå eit Madagaskar-prosjekt. Dette likna litt på «Boltholm»-saka i det at det dukka opp ein mann med ei god historie og fekk svenskane på kroken. No var det ein mann som hevda han hadde vore fange hos piratane på Madagaskar. Han sa at piratane sette den svenske kongen høgt og hadde stor respekt for det svenske folket, og derfor var det fornuftig for svenskane å slå seg ned på øya. Fleire personar høgt oppe i det svenske systemet sette inn økonomiske ressursar på å realisere dette prosjektet, men dei klarte ikkje skaffe nok pengar til å gjere noko, og også dette rann ut i sanda, og med det heile det svenske kolonieventyret på Madagaskar.

Kjelder
Herman Linqvist - Levande Historia, «Svenska kolonier» (Podcast 18. oktober 2010)
Dick Harrison, «Kunde Madagaskar ha blivit svensk koloni?»
Michael Wanner, «The Madagascar Pirates in the Strategic Plans of Swedish and Russian Diplomacy 1680-1730» 

De skal elska kvarandre!

Eg legg ikkje ofte ut preikene mine, men sidan eg trur denne preika har noko viktig å seie også til dei som ikkje er ein del av kjerna i kyrkjelyden, eller ein dei av kyrkja i det heile, legg eg ho ut her.

Preika ligg her slik ho står i mitt manuskript, bortsett frå at eg har lagt til nokre lenkjer og skriftreferansar i teksten. Hugs forøvrig at ei preike alltid er ein del av ein heilskap. Denne heilskapen får ein kun gjennom å delta på gudstenesta i ei kyrkje.

Vi markerer søndag for dei forfulgte i dag. Dette er noko vi gjer kvart år, der vi set av ein dag til å markere den delen av kyrkja som ikkje har det like bra som oss. For saka er jo at kristne i store delar av verda lir under manglande fridom og i andre delar av verda lir under rein forfølging, ofte i form av drap, bombeangrep, tortur og likande. Akkurat no er jo situasjonen i Irak og Syria sørgjeleg aktuell. Vi har vel alle lese dei forferdelege historiene om kva galningane i ISIL gjer med kristne, jesidiar, andre muslimske grupper og andre religionar. Det er sjølvsagt like ille når ein jesidi eller sjiamuslim vert drepen, men eg trur det gjer meir vondt for oss når det er ein kristen som vert drepen eller driven på flukt. For då kjem det nærare. Og så ser vi på oss sjølve som ein del av den same kyrkja. Når eg sa i stad at dei som var døypte var våre søsken i Kristus, så gjeld det også dei kristne som vert drepne i Irak. Dei er også våre søsken i Kristus. Og derfor vert det vondare med dei kristne, utan at dei er meir verdt enn dei andre.

Det som skjer med dei kristne i Irak eller Pakistan eller Nord-Korea eller andre stader, gjer at det kan kjennast så meiningslaust med slike gudstenester som dette. For ISIL og Taliban og Kim Jong-un kunne jo ikkje brydd seg mindre om kva vi står her og seier. Kva skal det då vere vits i. Delvis på grunn av dette, sat eg i går kveld og lurte på kva eg skulle seie i dag. I mangel på noko betre, tenkte eg å seie noko om noko eg har sagt før, nemleg at vi ikkje kan seie at kristne er forfulgde i Norge, og når ein påstår at kristne er forfulgde i Norge, hånar ein dei som verkeleg blir forfulgde. Eg tok derfor turen til Dagen sine nettsider. Dagen er ofte gode på stoff om forfulgte kristne, men dei er også gode på å gje ordet til folk som hevdar seg forfulgte på grunn av grunnlovsendringar eller at det ikkje er kristendomsundervisning i skulen eller kleskoden i NRK eller kva det måtte vere.

Då eg kom til Dagen sine nettsider, var det ikkje dette eg fann. Eg fann ei sak som vart lagt ut i går ettermiddag som viste korleis kristne i Norge i dag er offer for undertrykking og forfølging. Saka viste og med grell klarheit kven som er skuld i dette og korleis vi som medkristne kan jobbe for å rette opp i dette.

Dagen kunne i går melde om korleis kristne asylsøkjarar frå Mosul-området i Irak vart returnerte fordi norske styresmakter ikkje rekna det som nok sannsynleg at dei skulle bli drepne fordi dei var kristne. Rett nok var dette før ISIL tok makta i desse områda, for det har dei no, men allereie i vurderingane frå norske styresmakter vert det sagt at Mosul var «generelt utrygg, spesielt for kristne», og dei som kom hit fortalde korleis dei vart forfulgde av islamistar. Likevel vart dei sende ut frå Norge. Vi hadde mogelegheita til å hjelpe dei, men vi sende dei attende til forfølginga.

Kven sin skuld er dette? Jo, det er vår. Vi som fellesskap er det som har skapt dette systemet der politikarar frå ulike fløyar kappast om å vere strengast, der ein kan høyre frå begge sider i det politiske spekteret korleis dei sender eller sendte stadig fleire asylsøkjarar attende og der det kan virke som om det har gått sport i å hjelpe færrast mogeleg av dei som treng hjelp i verda. Vi i rike Norge tar i år i mot tusen flyktningar frå Syria. Tyrkia har tatt imot 1,6 millionar. Korleis kan dette ha blitt ein politikk det er bortimot tverrpolitisk semje om dei store linjene i? Fordi vi vil det. Fordi vi har stemt på desse politikarane og fordi vi har vist at det er slike tiltak som har fenga når vi har svarar i meiningsmålingar.

Så kva kan vi gjere for å hjelpe dei forfulgte kristne som vi støyter frå oss i vår iver etter å bygge murar rundt oss? Vi kan jobbe for å snu partia. Vi er sikkert folk her i dag som representerer dei fleste partia i Norge, i alle fall som sympatiserer med dei fleste partia. Då må vi jobbe frå innsida i alle partia for å snu denne menneskefientlege galskapen. Vi må gjere dette for våre forfulgte brødre og søstre som får beskjed om at dei ikkje har stor nok sjanse til å bli drept. Og om vi tar med oss andre i dragsuget, så hurra! Forfulgte jesidiar, muslimar, bahaiar, buddhistar, ateistar, jødar og kva med måtte vere treng også vern. Om våre kristne søsken kan opne for dei også, så lat oss glede oss. Men skal dette skje, må vi jobbe i breidda av parti og politiske organisasjonar. For det er ikkje slik at vi berre kan skulde på nokon for dette. Dette er noko vi i fellesskap har latt gro fram, og noko vi i fellesskap må rette opp.

Preiketeksten i dag byrja med Jesus sine ord: «Dette er det eg byd dykk: De skal elska kvarandre!» (Joh 15, 17)  Korleis kan vi i alvor hevde at vi elskar våre søsken i trua, når vi bygger murar som stenger dei ute og sender dei attende til drap og tortur? Jesus snakkar vidare om at verda hatar oss, og kanskje vil ein slik snuoperasjon som det eg snakkar om føre til motstand, misnøye og kanskje til og med hat. Men det er likevel naudsynt. Det er noko vi skuldar våre søsken i Kristus, og det er noko vi skuldar våre medmenneske som ikkje deler vår tru, men som er skapte av den same Gud, med det same menneskeverdet. «De skal elska kvarandre», seier Jesus. Så bygger vi i fellesskap eit system som ikkje byggjer på kjærleik, men på mistru og utestenging. Vi vert medskuldige i forfølginga i staden for søsken som rekkjer ut ei hand. 

Om vi hadde fulgt den ordinære tekstrekka i dag, hadde preiketeksten vore frå Matteus 25. Det er domscena i Matteus, den med geitene og sauene. Vi tar med litt av den, for den treff i alle fall meg. Scena er at Jesus har samla alle folk foran seg. Dei på høgre side får ros og slepp inn i Jesus sitt rike. Så kjem han til venstresida, og vi siterer: «eg var svolten, men de gav meg ikkje mat; eg var tørst, men de gav meg ikkje drikke; eg var framand, men de tok ikkje imot meg; eg var naken, men de kledde meg ikkje; eg var sjuk og i fengsel, men de såg ikkje til meg.’Då skal dei svara: ‘Herre, når såg vi deg svolten eller tørst eller framand eller naken eller sjuk eller i fengsel utan å hjelpa deg?’ Men han skal svara dei: ‘Sanneleg, eg seier dykk: Alt de ikkje gjorde mot ein av desse minste, det har de heller ikkje gjort mot meg.» (Matt 25, 42-54)

Dei vi stenger ute er dei svoltne, dei tørste, dei som sit i fengsel. Dei som Jesus identifiserer seg med. Og vi hjelper dei ikkje, vi gjer det motsette av å hjelpe, vi byggjer murar for å halde dei vekke. For meg vart artikkelen i Dagen i går ein augeopnar. Søndag for dei forfulgte er ikkje berre ei forbønsgudsteneste, det bør også vere startpunktet for ei reising som gjer at vi faktisk møter våre forfulgte brødre og søstre med kjærleik, og den reisinga startar med oss. Med at vi jobbar gjennom våre kanalar slik at vi som fellesskap ikkje lenger jobbar for å støyte frå oss, men for å møte dei som kjem til oss med kjærleik.

Eg har lyst til å slutte med eit dikt. Mange av dykk har sikkert - forhåpentlegvis - høyrd det før. Det er «Mea Maxima Culpa» av Jens Bjørneboe. Tittelen betyr «Min store synd», på norsk.

Jeg vet ikke hvor jeg har hørt det sist:"
Hvem er et menneske og ikke skyldbevisst?" 

Hvem er et menneske som ikke vet 

At han bør frykte all rettferdighet? 

Det er min sum av alt hva jeg har sett: 

Jeg håper Gud lar nåde gå for rett! 

Jeg håper Gud i himmelen vil si: 

Rettferdigheten, barn, den glemmer vi. 

Spør meg om “skyld”! Det er et grusomt ord. 

Enhver er skyld i alt som skjer på denne jord! 

I blygsel skal du snu ditt ansikt bort: 

Hva en har syndet, har vi alle gjort!’ 

Vi har sett uskyld, og vi skjendet den. 

Vår egen store skyld er alt vi har igjen. 

Vi har sett skjendsler, og vi lot dem skje. 

Ti det var skjendsler alt vi kunne se! 

Vi har lidt urett. Vi begikk den selv. 

Og vi ble mordere den samme kveld. 

Man handler blindt. Man er i beste tro. 

Mens man er rød til albuen av blod. 

I våre hjerter der er loven lagt. 

Og hver en tøddel av den står ved makt. 

Alt står som onde bilder fra en rus:  

Av jorden har vi gjort et slaktehus! 

Akk, vi må bøye oss i skam og si: 

Rettferdigheten, Gud, den frykter vi! 

Hvem er et menneske som ikke vet: 

Vi trenger nåde og barmhjertighet! 

Jeg vet ikke hvor jeg har hørt det sist: 

Hvem er et menneske, og ikke skyldbevisst?

Boltholm

Gustav III kunne nok med fordel ha vore litt meir kritisk til
kven som skaffa koloniar for han.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Vi tar ein ny tur i den skandinaviske kolonihistoria, og denne gongen er det ein særleg mislukka del av det meir eller mindre mislukka svenske koloniimperiet vi skal til. Eller det vil seie: Vi skal kanskje ikkje dit, for sansynlegvis eksisterte aldri Boltholm. Her er historia om den ikkje-eksisterande svenske kolonien.

I 1784 var Gustav III av Sverige på statsbesøk i Paris. Medan han var der dukka det opp ein interessant kar hos den svenske ambassadøren. Mannen kalla seg Gonzalez Baretto og hevda han var portugisar. Han sa at han kunne skaffe svenskane ein koloni ein stad mellom Cape Town og Indonesia. Der kjende han til ei øy dei kunne få ta over for ein god slump pengar. Han skulle i tillegg skaffe dei eit bygg med lager og verkstad på kysten av India.

Dette var eit tilbod som svenskane ikkje kunne seie nei til, for danskane var på dette tidspunktet i ferd med å bygge opp sitt koloninettverk som, sjølv om det ikkje var så stort, var meir vellukka enn det svenske.

Baretto fekk snakke med kongen, som spanderte tur på han til Sverige, der Baretto fekk forhandle med riksråden. Portugisaren var ikkje portugisisk, men viste seg å  vere ein tyskar med namnet William Bolt. Han hadde jobba for det engelske austindiakompaniet før han fekk jobb i det austerrikiske austindiakompaniet rett før det gjekk konkurs. Ein skulle tru at ein tyskar som hevda han var portugisar og hadde jobba for både britane og Austerrike ikkje var den ein først gav seg i handel med, men den svenske finansministeren Johan Liljencrantz såg tydlegvis på denne multipakken av nasjonale interesser som ein gavepakke for det svenske austindiakompaniet som då var i oppstartsfasen. Ein investering på 400 000 riksdalar skremde han heller ikkje, og saman drog Liljencratnz og Bolt til kongen som då hadde kome til Uppsala.

I Uppsala inngjekk dei ein avtale og kongen lova Bolt at han skulle få to svenske fregattar og eit handelsskip til disposisjon. Dei skulle segle frå Sverige i 1787 under kommando av Bolt. Då dei kom til «Boltholm», som var namnet dei gav den nye kolonien, skulle Bolt bli den første guvernøren. Bolt fekk også provisjonar på handel frå kolonien og ein saftig pensjon, mot at han skulle gje frå seg rettane han hadde fått til øya av «naboben av Scindia».  Sjølvsagt fekk Bolt også eit generøst forskot slik at han kunne førebu ekspedisjonen. Alt dette, trass i at han framleis ikkje hadde sagt noko meir om kvar denne øya låg, anna enn at ho låg ein plass mellom Cape Town og Indonesia...

På eitt eller anna tidspunkt må det ha byrja å kome nokre kritiske røyster i det svenske hoffet, for dei oppdaga at ingen kart viste nokon øy som kunne passe med den «Boltholm» dei skulle få i eige. Det var heller ikkje nokon som kjende til nokon nabob på Scindia. I 1787 fekk i alle fall Bolt beskjed om at han ikkje fekk skipa han var lova. Svenskane trengte dei i krigen dei planla mot Russland.

Den svenske kolonien «Boltholm» har aldri blitt oppdaga, mest truleg fordi han kun eksisterte inne i hovudet til den portugisiske tyskaren med så stor godvilje for britiske, austerrikiske og svenske koloniar...

Kjelde
Herman Lindqvist - Den svenska kononin i Ostindien - en stof bluff