Tollesmesse

Thorlákr i fronten på
Nidarosdomen.
Biletet er henta frå
Wikimedia Commons.

Før jula kjem inn over oss rekk vi å ta med oss ein helgendag av det lokale slaget. I 1133 vart Þorlákur Þórhallsson født på Island. Han vart født inn i ein fattig, men relativt viktig familie på Island. Der fekk han god utdanning, og som femtenåring vart han diakonvigsla, og fire år seinare prestevigsla.

1150-talet tilbrakte han stort sett studerande i Europa, og då han kom attende til Island hadde han med seg nye skikkar som sølibatet til kyrkja . Han braut med tradisjonen på Island og valgte å leve i sølibat, slik presteskapet på kontinentet måtte. Thorlákr levde som ein enkel prest, før han etterkvart grunnla eit augustinerkloster der han vart den første abbeden. Klosteret tiltrakk seg ein god del folk, og han grunnla etterkvart også eit nonnekloster.

Han var berre abbed i to år før Alltinget valgte han til biskop for Skálholt. Han vart mest truleg bispevigsla i Nidaros, for begge dei islandske bispedøma låg under Nidaros. Med seg frå erkebiskopen i Nidaros hadde han dei naudsynte fullmaktene og eit oppdrag. Han skulle få kyrkja på Island under kontroll. Private kyrkjebygg, som det var vanleg at prestar og andre hadde, skulle inn under kyrkja sin kontroll og legfolk skulle ikkje lenger få utnemne prestar. I tillegg forsøkte han å innføre prestesølibat, han fekk inn reglar om faste og skriftemål og andre ting. Dette gjorde han ikkje til nokon populær mann mellom dei med makt på Island, og han vart utsett for fleire drapsforsøk.

Sjølv levde han beskjedent med fokus på andelege verdiar. Han vart rekna som ein stor andeleg rådgjevar med omsorg for dei svake i samfunnet. 23. desember 1193 døydde han.

Kort tid etterpå byrja kulten rundt han. I 1198 opna ein grava hans og vaska beingrinda, noko som tilsvara ei heilagkåring, og i 1199 fastslo Alltinget at 23. desember skulle vere messedag for Thorlákr. Dette gjer han til den einaste som har blitt kanonisert av eit parlament og Island sin første helgen. Heilagkåringa vart ikkje gjort formelt av nokon pave før Johannes Paul II gjorde han til Island sin vernehelgen i 1984. Då hadde allereie ein kalenderrevisjon i Den katolske kyrkja flytta festdagen hans til 20. juli, men på Island held ein framelis på 23. desember. Det var også denne datoen som stod avmerka på norske primstavar. 23. desember var "Tollesmesse"

Statue av Thorlákr i
domkyrkja i Reykjavik.
Biletet er henta frå
Wikimedia Commons.

Relativt kort tid etter at han var død, vart hans vita skrive. Kyrkjehistorikanen Reidar Astås seier om det vi veit om Thorlákr at skriftene "ligger kronologisk sett så nær opp til den biograferte persons levetid, at den nødvendigvis etter sitt anlegg må ha et sterkt autentiskbiografisk preg når det gjelder kontrollerbare faktaopplysninger."

I den såkalla Jærtegnsboken,[1] ei samling med under knytta til Thorlákr som vart lese opp på Alltinget i 1199, var det også samla forteljingar om han. Undera knytta til han var relativt beskjedne, men kven kan mislike eit mirakel som dette?

En gang de på en gård fikk dårlig gjær i ølstampen, tok de den gamle bispestaven til Thorlákr og satte oppi brygget, og straks ble det god gjæring, og få hadde smakt så godt et øl som dette.

Thorlákr vart ein populær helgen, særleg på Island, Vestlandet, Helgeland og på Færøyane. Sansynlegvis på grunn av ryktet han hadde som ein som var på lag med dei små i samfunnet og stod mot dei mektige. I tillegg hjalp det sjølvsagt på med enkle, kvardagslege under som dette ølunderet. Over 50 kyrkjer vart vigsla til han på Island, og også i Norge vart det vigsla kyrkjer til St. Thorlákr.

Frå kanskje så tidleg som byrjinga av det trettande hundreåret har ein liturgiske tekstar til ære for Thorlákr, meint for bruk på dødsdagen hans, altså 23. desember. Desse tekstane vart sunge, men dei melodiane ein kjenner til i dag, er ikkje eldre enn 1300-talet. Uansett er det at ein har slike gamle tekstar knytt til islandske helgenar svært spesielt, då dei fleste slike tekstar forsvann i samband med reformasjonen. Vi sluttar av med ein av desse tekstane i mi omsetjing frå den engelske teksten ein finn her.

Gud, du har gjeve oss denne dagen,
denne velsigna dagen med festen for den heilage Þorlákur, ditt vitne og prest.
Ver nådig med bønene til di Kyrkje, slik at Ho kan få din tryggleik,
for hans skuld som aukar Hennar ære med sine gjerningar.
Med Jesus Kristus vår Herre
Amen

[1] Eg undrar meg på om dette er ei digitalisert utgåve av denne boka på islandsk, men språkkunnskapa rekk ikkje til. Kanskje nokon veit det? Eventuelt om ein kan finne denne på nett eller bokform på eit språk ein kan forstå?