Jomfrua med ljosa

Den heilage jomfrua med sverdet gjennom halsen.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Det er sjeldan med feiring av helgendagar i Skandinavia. Endå sjeldnare med helgenfeiringar der ein minnast ein helgen som ikkje var frå våre traktar. Dagen har kome inn i vår kultur gjennom barnehagar i desperat ritualjag, sikkert sidan det kan verke som om ein tidvis kappast i å gløyme at det er noko som heiter adventstid, som har med seg mange gode tradisjonar, og då må ein finne opp nye. Men det er klart: Meiner ein jula startar 1. desember har ein ikkje tid til noko lang adventstid.. (Ein skulle jo tru at det at ein kallar ein dag for "Første juledag" ville gje eit slags hint om når jula byrjar, men nei...)

Uansett. Skulle ein først finne seg ein ny skikk og oppfostre borna i, var dette langt frå det verste ein kunne finne. Det er vel heller finfint at ein på denne måten får inn nokre helgendagar slik at vi kan hugse kva tradisjon vi står i. Ein kan vanskeleg hevde at martyriet og det religiøse har vore langt framme i den populære luciakulten i Norge, men det opnar sjølvsagt for å snakke om slikt på ein måte ein vanskeleg kunne ha gjort utan kvitkledde småborn med gurkemeiebollar.

Forteljinga om Lucia er på mange måtar ei klassisk forteljing om ein av dei tidlege martyrane, noko som også gjer den fin som ei startforteljing for dei som ikkje er vane med helgenforteljingar.

Lucia var ei ung jente som levde på Sicilia rundt år 300. Vi veit ikkje så veldig mykje om henne. Det vi veit sikkert, er at ho levde då ho gjorde, og at ho vart drepen fordi ho var kristen. Resten er legendestoff som vi ikkje kan ta for anna enn det det er. Legendene seier at allereie som ung avla ho løfte om å leve kysk, og ville gje alt ho eigde til dei fattige, utan at ho fortalte om dette løftet til nokon. Ho vart etterkvart ei veldig vakker jente, og mora lova henen bort til ein ung, hedensk mann. Dette ville ikkje Lucia, og etter ei pilegrimsreise for å be om hjelp frå ei tidlegare heilag jomfru, slik Lucia vert hugsa som i dag, fekk ho lov av mora til å sleppe. Mannen som hadde fått beskjed om at han skulle få gifte seg med Lucia vart sjølvsagt sint for dette, og fortalde styresmaktene at Lucia var kristen. Dette var under dei verste forfølgingane av dei kristne, der det å ha ei kristen tru svært ofte vart straffa med dødsstraff. Lucia vart arrestert og torturert, utan at ho endra meining. Ho vart etterkvart dømt til å sendast til eit bordell og verte hore. Dei tok ho ut av fengselet og sette henne på ei oksekjerre for å frakte henne til bordellet. Då oppdaga ein at fleire okser og mange folk ikkje klarte å rikke kjerra. Den stod bom fast medan Lucia sat på henne. Sjefen for det heile måtte finne på noko, så han fekk lagt masse ved rundt føtene til Lucia, og dei sette fyr på dette. Lucia sat midt i bålet utan å verte skada. Så helte dei kokande vatn på henne, utan at dette heller skada henne. Til slutt tok dei eit sverd og køyrde inn i halsen på henne. Ho levde då framleis lenge nok til å få nattverd og kome med ein profeti om at snart skulle forfølgjinga av dei kristne ta slutt.

Kitch-bilete av Lucia med augene på eit fat.
Kanskje frå eit bønekort?
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I diverse legender og legendevariantar mister ho augene sine. Anten fordi ho riv dei ut sjølv, for å gje beilarar det dei skraut av utan å gje noko meir av seg sjølv, eller fordi dei vart stukke ut som ein del av torturen og drapet på henne. Dette gjer sjølvsagt at ho mellom anna er skytshelgen for synet, blindheit og augesjukdomar og at ho ofte er mala med augene sine på eit fat.

Om ein ynskjer det, kan ein lese meir om livet til Lucia i ein hagiografi frå middelalderen som eit jesuittuniversitet i New York har vore hyggelege og digitalisert. Som alt sagt er det meste ein veit om Lucia, og då særleg detaljane, legendestoff. Mykje liknar på andre jomfru- og martyrlegender, utan at dette gjer det uinteressant av den grunn.

Uansett fekk Lucia etterkvart ein stor plass i kyrkja. Ho var til dømes ei av kun sju kvinner bortsett frå Jomfru Maria som var med i Gregor den store sin liturgi.

Trass i at forteljinga om martyriet og den sterke trua ikkje kjem særleg fram i den luciamarkeringa ein ser i dag, er dette eit godt høve til å ta fram akkurat dette. Eg skal sjølv forsøke på det på ei gudsteneste i dag. Hjå oss har luciadagen blitt ein slags lysfest, og også der er det mykje ein kan bruke for å sette dette inn i sitt rette perspektiv. Lysa i advent og lysa i luciatoga peikar på det store lyset som kom til oss og som vi feirar i jula. Vi bør absolutt gripe sjansen til å gje lysorgien i desember det bakteppet den bør stå i, men som det er lett at ein ikkje får auge på i snakket om "innekos", "lys i mørketida", "familiehygge" og andre ting som i og for seg er fint og flott, men som ikkje seier oss noko meir.

Svensk luciafeiring.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Dei fleste av oss kan det første verset i den mest kjente luciasongen i Norge. I Barnesalmeboka står det to vers til. Desse versa bør brukast meir, for dei gjev denne helgendagen det rette perspektivet.

Svart senker natten seg i stall og stuer.
Solen har gått sin veg, skyggene truer.
Inn i vårt mørke hus, stiger med tente lys
Sancta Lucia, Sancta Lucia 

Ondskap og mørkets makt, frykten oss binder.
Hvitkledd hun holder vakt, lyset oss finner.
Hør hva hun kommer med: Ordet om julens fred.
Sancta Lucia, Sancta Lucia 

Midt i den mørke natt lysene brenner.
Hun holder lyset frem, håpet det tenner.
I Jesu sterke ord så hun en flamme stor.
Sancta Lucia, Sancta Lucia

"Svart senker natten seg" står på nummer 13 i Barnesalmeboka. 1. vers er skrive av Arvid Rosén medan Åge Haavik har skrive dei to siste versa.