Nattverd med marsvin

Biletet er henta frå Wikimedia Commons.
Eit mykje betre bilete kan sjåast hos TripAdvisor.

I dag får heilage Frans vere heilage Frans. Trass i at han har minnedag i dag, skal vi sjå på noko heilt anna. Vi skal til Cuzco, sør i Peru, og vi skal - sikkert ikkje uventa - inn i katedralen i byen. I katedralen i Cuzco finn ein nemeleg eit bilete som gjer noko eg både elskar og ikkje har sansen for i det heile.

Nattverden er høgdepunktet i ei kvar gudsteneste, og det er ei ganske fast greie. Ein deler brød og vin, for det var det Jesus gjorde. Heilt vanleg mat for jødar både då og nå, og noko som også funkar bra i vår kontekt. Brød er heilt vanleg mat for oss, sjølv om vin nok har vore meir for fiffen enn mannen i gata store delar i historia, i alle fall her i nord. Slik er det ikkje i andre delar av verda. Andre stader kan brød og vin vere totalt ukjent eller luksusvarer som berre er for dei aller rikaste. Då funkar ikkje symbolikken like godt. Nokre stader har ein gjort noko med dette. Eg har feira nattverd med ris og te saman med tamilar, noko eg endå ikkje har bestemt meg for om var det flottaste uttrykket for kontekstuell kristendom eg har vore borti, eller kludring med sakramentet på ein måte ein ikkje bør gjere. I Cuzco finn ein endå eit døme på ei slik kontekstualisering, sjølv om det her er i form av eit kunstverk, og eg ikkje kan tenkje meg at Den katolske kyrkja har godteke noko slikt utført i praksis.

I Peru et ein nemleg marsvin. Ikkje berre et ein marsvin, ein jomsar det i seg i store mengder. 65 millionar marsvin havnar på peruianske middagsbord kvart år. Det er derfor kanskje ikkje så uventa at då Marcos Zapata på 1700-talet skulle lage ei framstilling av Jesu siste måltid slik at folk i Peru skulle kunne forstå det, lot han måltidet bestå av marsvin og andre peruianske rettar.  (Her er vi forresten attende til St. Frans. Zapata mala også 24 maleri av hendingar i livet til Frans av Assisi.) Eit anna herleg kontekstualiserande trekk med maleriet er at Judas skal ha fått utsjånaden til Francisco Pizarro, conquistadoren som erobra inkariket og tok livet av den siste inkakongen. Judas er karen nede til høgre i biletet. Han med pengepungen i handa. Eg synes dei liknar.

Som kontekstuell kunst er det fabelaktig. Som nattverdteologi er det..... suverent eller søppel.... Eg klarar ikkje å bestemme meg.

The Wicked Bible

Tittelbladet frå den berømte bibelutgåva.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Medan vi er inne på skrifter i kyrkjehistoria med eit litt uventa innhald, kan det passe å ta ein titt på den såkalla «Wicked Bible» eller «Syndarens Bibel» som boka også vert kalla.

Dette skulle eigentleg vere eit heilt vanleg opptrykk av King James-Bibelen i 1631, og bortsett frå ein liten detalj, er det også akkurat det det er. Dei to trykkarane Robert Barker og Martin Lucas fekk jobben, og var sikkert vel nøgde då dei gav frå seg det endelege produktet.

Det skulle i så fall fort endre seg... Det er ikkje så uvanleg med trykkfeil, og i alle fall ikkje i så store bøker i ei tid der ein ikkje hadde stavekontroll og alt måtte gjerast manuelt. Så ein og annan feil kunne ein sikkert leve med. Problemet var feilen dei gjorde.

Nokre tekstar i Bibelen er viktigare enn andre. Folk vil sikkert ha ulike meiningar om akkurat kva som er det viktigaste, men dei fleste vil meine at dei ti boda er mellom det viktige kjernestoffet. Det var sikkert Barker og Lucas også, så kanskje fekk dei prestasjonsangst då dei kom dit? Dei klarte i alle fall å gjere seg hugsa for all ettertid gjennom trykkfeilen dei stod bak.

Alt gjekk bra med dei fem første boda. Men så kom nummer seks. Det vi kjenner som «Du skal ikkje bryta ekteskapet» i vår siste omsettjing. I King James-språk laud bodet «Thou shalt not commit adultery». Her skar det seg, og ordlyden som gjekk i trykken var denne:

Slik såg det ut. Bortsett frå den gule markeringa, sjølvsagt.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Thou shalt commit adultery

Ei aldri så lita endring i meining, altså...

Då feilen vart oppdaga, noko eg reknar med skjedde ganske så fort, vart den tydlegvis ikkje møtt med som humor, noko ein slik feil fortener. Stort sett heile opplaget på tusen bøker vart brent, noko som gjer at boka er svært verdifull og sjeldan i dag. Trykkarane fekk også ei saftig bot og mista retten til å trykke bøker. Bota var på ein sum som tilsvarar rundt 400 000 kroner i dag. Ein stor sum, men framleis mindre enn det dei få overlevande biblane går for på auksjon...

Den store bota kan ha hatt samanheng med at det heile kanskje ikkje var ein feil, men kan ha blitt gjort medvite, utan at det er så lett å stadfeste det eine eller det andre. Eg likar uansett å tenkje at det var ein feil.

Det er massevis av andre slike trykkfeil i bibelutgåver gjennom historia. Nokre er morosame, andre er berre feil. Ein kan finne oversiktar både på Wikipedia og hos International Society of Bible Collectors. Dessverre ser det ut til at alle døma her er frå engelske utgåver. Eg meiner å hugse at eg har lese om slike feil både i tyske og dansk/norske utgåver, men eg klarar ikkje å grave fram noko slikt no. Om nokon skulle sittje på eit godt døme på andre språk enn engelsk, vert eg takksam.

Codex Gigas

Codex Gigas oppslått i Stockholm. Legg merke til storleiken mot folka i
bakgrunnen. Den hoppande glade karen på den høgre sida i boka kjem vi
attende til.
Biletet er tatt av Michal Maňas og ligg på Wikimedia Commons. (CC BY 2.5)

Det har vore stille på St. Isidors minne i det siste. Noko av grunnen er at eg har brukt mesteparten av mi tid på nettet til å fullføre eit i overkant stort prosjekt på Wikipedia. Det passar derfor bra å snakke litt om eit anna prosjekt som kanskje var litt i overkant stort.

Vi skal til Codex Gigas, det største mellomaldermanuskriptet vi har. Og då snakkar vi i fysiske mål, etter det eg har forstått. Codexen, eller boka, er 92 cm høg, 50 cm brei og 22 cm tjukk. Heile greia veg 75 kilo, og det skal ha gått med rundt 160 dyr for å skaffe skinn til dei 320 sidene. Solide greier, altså.

Så er det innhaldet i boka. Det er ikkje småtteri, det heller. Ho inneheld heile Bibelen. Det vil i hovudsak seie Vulgata, bortsett frå eit par bøker som er i ein eldre versjon. Sidan det er Vulgata, vil det seie at også dei gamaltestamentlege apokryfane er med. I tillegg er det nokre bøker av Josefus, bøker frå ulike filosofar, nokre magiske formlar, ei liste over brødre i klosteret der boka vart skrive, kalenderar og anna småplukk. Og så kjem noko som gjer at boka er umogeleg å gå forbi for St. Isidors minne. I Codex Gigas finn ein også St. Isidor si bok Etymologiæ.

Dette verkar kanskje ikkje så imponerande på oss. Ein får jo lasta ned meir til lesebrettet sitt før formiddagsmat. Men ein må hugse på at alt dette var handskrive på pergament. Og som om ikkje det var nok: Heile greia var skrive av ein munk!

Det er same handskrift i heile boka, noko som gjer at ein reknar med at det var ein mann som skreiv alt, sjølv om ein då ikkje heng seg på legenda om at han fekk hjelp av djevelen og skreiv heile boka på ei natt. Ein er ikkje sikker på kven som skreiv det eller kvar han budde, men ein veit at det må ha vorte skrive i Tsjekkia mellom 1204 og 1230, og frå margnotatar trur ein kanskje munken som skreiv det var ein kar som bar namnet Herman.

Dette tok sjølvsagt tid. Nasjonalbiblioteket i Stockholm, som er dei som eig boka i dag, skriv dette om tidsbruken:

Det är mycket svårt att bedöma hur lång tid skrivaren behövde för att skriva handskriften. Han kan ha skrivit en spalt med 106 rader på en dag. Om han arbetade sex timmar om dagen och skrev sex dagar i veckan kan handskriften ha fullbordats på omkring fem år. Om skrivaren var en munk kanske han bara kunde arbeta omkring tre timmar per dag, vilket innebär att handskriften kan ha krävt tio år. Eftersom skrivaren innan han började skriva kanske också drog upp stödlinjer, ett arbete som troligen tog åtskilliga timmar per blad, betyder detta att det antagligen tog minst tjugo år att fullborda handskriften, kanske till och med trettio.

No vil den observante lesar kanskje undre seg på kvifor boka ligg i Stockholm, og ikkje i Praha eller eit tsjekkisk kloster. Den var der fram til 1649, då svenskane var på krigartokt i mellomeuropa. Kva dei skulle der, kan ein jo spørje seg, men dei kom i alle fall heim att med mellom anna denne boka. Og i dag ligg ho i Stockholm, noko eg riv meg i håret for at eg ikkje var klar over då eg var i byen for nokre år sidan...

Ein glad djevel!
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Til no har vi altså etablert at vi har ein diger kloss av ei bok, ja faktisk det største mellomalder-manuskriptet i verda. Denne boka inneheld ei rekkje skrifter, og heile greia vart skrive ned av ein einaste mann i løpet av laaaang tid. For å gjere det heile endå litt meir interessant, stakk så svenskane av med heile greia og drog med seg kolossen over halve Europa.

Men det sluttar ikkje der! For ei bok av dette kaliberet var sjølvsagt illuminert. Altså utsmykka. Det heile ser ganske lekkert ut, faktisk. Nasjonalbiblioteket sine bilete av kvar einaste side ser ikkje ut til å fungere, (det er nesten så ein må tru på karma) men ein kan sjølvsagt finne ein del (alt?) på Wikimedia Commons sine serverar.

Når ein skulle utsmykke boka var det mellom anna plass til to heilsides bilete. Det var derfor harde prioriteringar som måtte til. Det eine ein valgte å satse på var ikkje så underleg. Ein gjekk for eit bilete av det nye Jerusalem. Traust og trygt. Deretter må det ha gått ein liten djevel i dei, for det andre heilsides bilete dei valgte å lage var nettopp av.... Djevelen. Ei heil side med det som for meg ser ut som ein hoppande glad djevel.

Kvifor? Tja... Kanskje nokon var lei av heile boka etter kvart? Det har i alle fall gjeve boka det klingande tilnamnet «Djevelens Bibel». Og det er vel berre å sjå sanninga i augene: Utan djevelen i storformat, hadde sikkert ingen brydd seg med eit digert manuskript frå 1200-talet....

Crkva Sv. Ilije

Crkva Sv. Ilije

Som tidlegare antyda, har feiren bragt denne skrivaren til Kroatia, og eit aldri så lite reisebrev er på sin plass. Ikkje fordi det som skal forteljast er så veldig spektakulært, men fordi det av familiære grunnar vart stor  hugnad då vi snubla over Crkva Sv. Ilije, eller St. Eliakapellet, som vel er ei nærliggjande omsetjing.

Kapellet låg der ingen skulle tru at nokon ville byggje eit gudshus. På 897 meters høgd, på kanten av ei stupbratt fjellside inne i det som i dag er Biokovo naturpark. For å kome seg dit, måtte ein køyre på ein veg som knapt burde vore godkjent for steinbukkar, og næraste sivilisasjon låg sikkert ei mil vekke, og 500 meter nærare havflata.

Altarpartiet

Men der hadde ein altså bygd eit kapell. Og ikkje bare eitt, når sant skal seiast. Noko av det som var spesielt med naturparken var at det var mange slike kapell og kyrkjer - over 87 seier dei - og at det hadde vore høg munkeaktivitet i desse områda som var vanskeleg å nå for andre folk. Munkar likar jo som kjent ikkje å bli forstyrra.

Sjølve Eliakapellet er frå rundt 1800, og er av dei yngste kapella i fjella der. Det vert betjent av presten i Podgora, som slik eg forstod det har ei messe i året der. 20. juli, minnedagen for Elia og tilfeldigvis den dagen eg var der.

Desverre var vi for seint eller for tidleg ute for messa, for vi var heilt åleine der.  Eg traff heller ikkje på nokon av dei 21 reptilartane som held til i parken, men turen vart likevel ein suksess, takka vere eit lite kapell med eit familiekjært namn.

Elia på æresplassen i kyrka. I alle fall går eg ut frå at det er Elia.

Isid'or

St. Isidors minne er ingen ølblogg, men ein bloggpost om øl tvinger seg på. Saka er nemleg slik at medan eg leita gjennom ølhylla på ein butikk i Kroatia i ferien, kom eg over eit øl som ropte etter å bli omtala på denne nettstaden.

Isid'or er namnet på ølet, og som om det ikkje var nok, er ølet brygga av trappistmunkar. Trappistane er av dei strengaste ordenane i Moderkyrkja. Dei brukar liva sine til kontemplativ bøn, men i følgje Benedikst regel skal dei ordne det dei treng for dette livet sjølv. Trappistane produserar derfor også varer som dei sel til inntekt for klostera sine. Dei er kjende for osten sin, og i Hong Kong hugsar eg at ein kunne få kjøpt trappistmjølk i butikkane. Men mest kjende er dei nok for ølet sitt.

Elleve bryggeri rundt i verda kan skryte av at dei brygger trappistøl. Det vil seie at ølet er brygga innanfor klostermurane, at munkar enten har gjort det sjølv eller hatt oppsyn med brygginga, at inntektene går til klosteret eller vert gjeve vekk og at det er ein streng kvalitetskontroll på ølet. Noko som igjen gjer at trappistøl vert rekna som noko av det beste ølet ein kan få tak i.

Isidor var ikkje den Isidor eg trudde. Eg trudde i farta at trappistane hadde funne det for godt å ære Isidor av Sevilla med eit øl, noko som ikkje stemte. Synd, men eg sat framleis med ei flaske trappistøl med namnet Isid'or. Kor ille kunne det vere?

Etter litt lesing av det som stod med mikroskopisk skrft bakpå flaska, viste det seg at Isid'or vart brygga for å markere at ein hadde brygga øl i klosteret i 125 år. La Trappe kjem frå trappistklosteret i Koeningshoeven i Nederland, og broder Isidorus var den første bryggaren i klosterbryggeriet. Ikkje han Isidor eg trudde altså, men eg vart litt kunnskap rikare.

Så smaken. Det byrja med eit snev av kamferdrops og villbringebær, før det sakte kom eit snev av rå laks og timian på høgre side i munnen, medan det frå venstre trengde seg på med lakris og kristorn. Neida. Eg berre tullar. Ølet smakte slik eg forventa det frå La Trappe. Det vil seie søtleg og bittert og skikkeleg godt. Eg skal ikkje late som eg gjorde nokon djupare analyse, og dessutan har det gått nokon veker sidan eg drakk ølet. Men godt var det. Slik trappistane brukar å få ølet sitt. Godt øl der pengane går til gode folk.   

St. Isidors minne er framleis ingen ølblogg, men eit minneøl for St. Isidor av Sevilla er ingen dum ide....

Peter Krysologos

«Ei halv side er sikkert nok!»
Dette svært romantiserte biletet av Peter er henta frå
Wikimedia Commons (PD)

Nokre av oss som innntar preikestolane (eller kanskje heller vel å la preikestolen stå aude og tom), må gå gjennom livet med ei konstant kjensle av ikkje å ha nok å seie. Når preika er ferdig skrive, står ordtellinga langt frå normen som vart lagt fram på praktikum, og sjølv om eg hadde nådd opp til den, ville det framleis ha blitt rekna som kort av mange av dei som vil ha lange talar. Eg vart ein gong bedt om å halde ein andakt. «Sjølvsagt,» sa eg. «Kor lang tenkjer du?» «Ikkje så lang. Tre kvarter eller noko», var svart eg fekk.

Om nokon skal snakke om noko i tre kvarter, uansett kor interessant det måtte vere, skal dei vere utruleg gode. Og eg har ingen vrangforestillingar om at eg verken er utruleg god, eller at det vanlegvis er eksepsjonelt interessant, det eg snakkar om. Kan ein ikkje få fram eit poeng på ti minutt, får ein heller halde kjeft, tenkjer eg.

Og her kjem dagens helgen inn i biletet. Du har kanskje ikkje høyrd om Peter Krysologos før. Det hadde i alle fall ikkje eg, før eg gjekk gjennom kven som hadde minnedag i dag. «Krysologos» er eit kallenamn, og den observante lesar vil kanskje tenke på  Johannes Krystostomos når det høyrer namnet. Der «Krystosomos» betyr «gullmunn» betyr «Krysologos» noko slikt som «gyllen tale», og han fekk kallenamnet sitt av akkurat same grunn som Gullmunnen fekk sitt. Han var ein knakande god talar.

Ut over å vere ein knakande god talar, var han ein viktig erkebiskop og fekk i 1729 tittelen «Kyrkjelærar» (noko han delar med kun 34 andre teologar), så det er ingen småkar det er snakk om. Han var ein sterk forkjempar for ortodoksi i lærestridane som rei kyrkja på 400-talet, og skal ha forklara den ortodokse læra på ein svært klar måte.

Lite av det han skreiv er bevart for oss, men vi har framleis litt under 200 preiker. Eg har ikkje klart å finne nokon som ligg på nettet, så eg kan ikkje gå god for det han skriv, men ein ting er sikker om han.

Han snakka kort! Peter skal ha vore svært redd for at folk skulle kjede seg medan han snakka, så redd at preikene hans skal ha blitt klokka inn til ned til fem minutt av moderne forskarar.

Peter Krystologos. Vår helgen. Vi som kjenner oss pressa til å snakke lenger enn vi føler er naudsynt.

Heilage Peter, be for oss som fattar oss i få ord!

«Sæle er dei som høyrer Guds ord»

I kyrkjene våre har det dei siste åra poppa opp fastmonterte lerret som augebetennelse i ein barnehage. Det er meint å skulle gjere det lettare for kyrkjelyden å følgje med på liturgien og salmane. Ein fin tanke. Kyrkjelyden skal kunne følgje med på liturgi og salmar.

For at kyrkjelyden skal kunne gjere dette - ein kan sjølvsagt spørje seg kvifor det kyrkjelydar gjennom to tusen år har klart utan lerret plutseleg er umogeleg for kyrkjelydar i dag - viser ein slike «powerpointar» på desse lerreta. Det er det dei heiter, desse straumane av lysbilete, sjølv om eg personleg helst brukar LibreOffice Impress for å skape slik magi, og kven veit kva eplefolket brukar....

Uansett. Slike «powerpointar» tiltrekk seg merksemd. Det er berre slik auget fungerar. Bilete som skiftar tiltrekk seg merksem. Nokre «powerpointar» er vellukka. Andre er ikkje like vellukka.... Nokre er keisame. Andre er... ikkje keisame.... Dei vellukka tiltrekk seg merksemda dei skal ha. Dei mindre vellukka er så altoppslukande at det ikkje er mogeleg å få dei vekk frå synsfeltet.

Ein kan sjølvsagt spørje seg kvar kyrkjekunsten har blitt av i dette. Den gjennomtenkte kyrkjekunsten som er blitt kjøpt inn, utforma og plassert for å gje eit heilskapleg uttrykk. Den blinkar ikkje så mykje, det skal seiast. Den er heller ikkje alltid like... dagsaktuell. Den har kanskje det ein kan kalle for «tidløyse». I alle fall den vellukka kyrkjekunsten. Eg ser no vekk frå svært mange grelle altartavler.

Og ein kan spørje seg kvar fokuset på altaret har blitt av. Der sakramentet er. Der fokuset for tilbedinga bør vere. Ein ser nemleg ikkje på altaret når ein framseier liturgien. Ein ser på eit lerret med ein «powerpoint». Og det lerretet, det heng der det er plass til det. På bakveggen, for alt eg veit.

Ord og sakrament. Der ligg kjerna i vår lutherske lære. Eller låg. No kan det ofte verke som ho ligg i clip-art og «powerpointar».

Det vart talande for meg då eg kom over desse orda i arbeidet med ein artikkel på Wikipedia. Dei er frå Fjotlandsrosa, ei nettside som driv med «Kulturhistorie frå Fjotland». Fjotland viser det seg at er ein plass i Kvinesdal. Som seg hør og bør for ei nettside som driv med kulturhistorie frå Fjotland, skriv Fjotlandsrosa om Fjotland kyrkje. Og her kjem det. Orda som ikkje treng kommentar, men som åleine illustrerer korleis «powerpointar» har blitt CA XXIX:

Den som legg turen til Fjotland kyrkje ein messesundag, vil ikkje oppleva å sjå det som på fleire måtar har vore ein gøymt skatt i det gamle gudshuset. Bak lerreftet (sic) som blir brukt til å visa tekstane til salmar og dei ulike ledda i gudstenesteliturgien for kyrkjelyden, finn ein nemleg eit bibelord skore ut med med store bokstavar, i eit språk dei færraste av oss skjønar. 

På tri samanføydde trefjøler som heng på høgre sida på korveggen framme i kyrkja, kan ein lesa: BEATI QUI AUDIUNT / VERBUM DEI ET CUSTO / DIUNT ILLUD : LUC 11 28. Orda finn ein som ein kanskje skjønar i Lukas 11, 28: «Sæle er dei som høyrer Guds ord og tek vare på det.»