Given Justice

Krossfestinga malt av den polske kunstnaren
Jacek Rossakiewicz.
Biletet er frigjeve for bruk, og ligg på
Wikimedia Commons.

Den gode bloggen Kokeluren har gjort meg kjent med den walisiske poeten Ann Griffiths. Eg anbefalar alle å lese det Arve Kjell skriv om henne på Kokeluren, og vil markere langfredag med eit av hennar dikt.

God’s table could provide no food,
While sin was reigning,
But shadows of a future good,
Our hope sustaining;
When came the day of Jubilee,
The veil was riven;
The law, in Jesus on the tree,
Saw justice given.[1]

[1] Diktet er henta frå Cardiff University si side om Griffiths.

Maria og einhjørningen

Maria for bodskapen frå Gabriel og
sit med ein einhhjørning på fanget.
Biletet er frå katedranen i Erfurt, og ligg på
Wikimedia Commons.

På Maria bodskapsdag passar det godt å sjå på ein av dei meir underlege ikonografiske framstillingane av Maria, nemleg Maria med einhjørningen.

I middelalderen og renessansen var dette ein ikkje heilt uvanleg framstilling av Maria, kva er symbolikken? Den er jo ikkje heilt sjølvsagt for oss i dag. Kva har Maria å gjere med eit legendarisk dyr?

Forklaringa er både ganske enkel og vakker. Einhjørningen har tradisjonelt nokre eigenskapar som vert tillagt den. Den er eit symbol på reinleik og den kunne helbrede sjuke og gjere giftig vatn drikkande. Einhjørningen var særs vill og ekstremt vanskeleg å fange. Skulle ein klare å fange ein, måtte ei jomfru sette seg ned. Då kom einhjørningen og la seg til å sove i fanget hennar. Dette var den einaste måten.

Og då er plutseleg symbolikken lettare å forstå. Den einaste som kunne temme den som kunne helbrede sjuke, reinse gift og viste reinleiken, var ei jomfru. Den einaste måte Gud kunne bli menneske var gjennom å bli fødd av ei kvinne, og Gud valde ei jomfru.

Einhjørningen er altså eit symbol på Jesus. Eigenskapane til einhjørningen vart oppsummert i Jesus. Han var reinleik, han kunne kurere sjuke, han var så vill at ikkje eingong dødsriket kunne halde han. Og i tillegg hadde einhjørningen eitt horn. Dette såg ein som eit symbol på at Gud og menneske vart eitt i Jesus.

Når Maria sit med ein einhjørning i fanget, er det altså Gudefødersken med Jesus ein ser. Det er Jomfrua som «temma» einhjørningen i livmora si.

Vi kostar på oss eit bilete til. Det er sjølve overleveringen av bodskapen frå engelen vi ser. Einhjørningen går til jomfrua, og inkarnasjonen var eit faktum.

Biletet er mala av Martin Schongauer i 1489.
Det ligg på Wikimedia Commons.

Har du tre kvarter til overs, anbefalar eg dette programmet frå BBC Radio 4 om einhjørningar.

Godt brukte 54 år!

Presteforeningen på Faebook i dag.

I samband med dagens val av sentralstyre i Presteforeningen, passar det godt med dette biletet eg tok i samband med ei festgudsteneste for at vi har hatt kvinnelege prestar i kyrkja vår i femti år. (Interesserte kan lese om gudstenesta her.)
 

Det har no gått litt over femti år, og kvinnene har brukt tida godt!

Bryggeri til spottpris

Ein ukjent kunstnar mala rundt 1650 tulipanhandlarar.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Tulipankrakket i Amsterdam i 1637 er ei absurd historie, som no nokre hundre år seinare er relativt god underhaldning, sjølv om det sikkert ikkje var like gøy for dei som sølte vekk formuen sin på verdilause tulipanlaukar...

Det som skjedde var at tulipanen hadde blitt innført til Europa, sansynlegvis rundt 1550. Blomen vart  enormt populær, noko som gjorde at prisen gjekk opp. Folk oppdaga at dei kunne tene pengar på dette, og ein byrja etterkvart å kjøpe lauk, og også lauk som endå ikkje var produsert. Enorme summar var i rundgang for å kjøpe og selge blomar som ofte ikkje eksisterte anna enn i fantasien. Dette måte ta slutt, og det gjorde det med brask og bram i februar 1637. Då var det plutseleg ingen som turte å kjøpe fleire tulipanar, og prisane sank som ein stein.

Då hadde spekulantar drive prisane oppover til absurde nivå. Ein årsløn for ein fagarbeidar låg på den tida på rundt 150 gylden. I 1636 vart ein einaste tulipanlauk kjøpt for 2500 gylden! Den dagen krakket kom, vart eitt pund lauk auksjonert vekk med ein startpris på 1250 gylden. Ingen ville kjøpe, og dermed var katastrofen eit faktum. Folk sat att med verdilause tulipanlauk i staden for pengar, eller hadde skrive under kontraktar som forplikta dei til åkjøpe tulipanar til langt over den prisen dei var verdt. Eit skikkeleg krakk, altså.

Men kvifor skriv plutseleg St. Isidors minne om finansbobler og blomar, spør ein seg kanskje no. Det er jo ikkje slikt ein brukar å lese om her. Og det er rett. Sjølv om historia om tulipankrakket er artig nok, så har ikkje denne skrivaren nok økonomisk kompetanse til å forklare krakket godt nok, til at krakket i seg sjølv er stoff for St. Isidor. Men det var ein liknande galskap i Frankrike nokre år tidlegare, og der kjem vi innom eit område St. isidors minne kjenner seg meir heime. Øl.

I 1608 skal det ha gått endå villare for seg i Frankrike. Også der var det tulipanar som gjorde folk gale, og ein mann må ha vore særleg gal. Han skal ha solgt bryggeriet sitt, eit framgangsrikt bryggeri som skal ha vore verdt 30 000 franc (kva nå det vil bli i dag?) for ein einaste tulipanlauk. EIN lauk!

Denne forteljinga kan rett nok vere ein avisand, men ein skal som kjent ikkje la sanninga kome i vegen for ei god historie. 

Om nokon har eit heimebryggeri dei vil bli kvitt, kan eg tilby fem posar tulipanlauk i betaling.

Kjelder
Wikipedia, Levende historie 2/2007 og desse to bøkene. [1][2]

Den store salmediktaren

Eg har lenge trudd at den største salmediktaren i Norge nok var Petter Dass eller Elias Blix eller noko slikt. Det er mogeleg det må ein ny mann inn på denne lista. Eg kan ikkje uttale meg om kvalitet, men om ein går etter kvantitet, går Nils Semingsen Undset rett inn på lista.

Aldri høyrt om fyren før, seier du? Det hadde ikkje eg heller fram til nettopp. Då snakka eg med soknepresten i Rendalen som kunne fortelje meg om bygda sin store og gløymde son.

Nils Semingsen Undset gav i 1914 ut sin heilt eigen salmebok. Boka hadde 641 salmar, alle skrive av den same mannen!

Boka var skrive inn mot revisjonsarbeidet som skjedde i kyrkja i Norge i dei første tiåra av forrige hundreår. Nye liturgiske bøker var ferdig i 1920 og Landstads reviderte kom i 1924, omtrent samstundes som Nynorsk salmebok og ei revidert koralbok. Sjølvsagt krangla ein som hund og katt om dette, og Undset bestemte seg for å skjære gjennom og lage ei salmebok som folk kunne samle seg om og som kunne få slutt på kranglinga.

I 1928, to år etter Landstad sin revisjon, kom ei ny utgåve av Nils Semingsen Undset si salmebok. Salmer over Nye tekster - Første rekke. Boka skal ha brukt dei same melodiane som Landstad, men alle tekstane var skrive av Undset. Det var 355 salmar til alle søndagane i kyrkjeåret og ulike tema, i tillegg til 286 salmar til dei nye tekstane i kyrkjeåret.

Vi har ikkje høyrt om salmeboka i dag. Det skuldast at Undset aldri lukkast i å selgje inn boka si til leiarskapet i kyrkja. Dei var rett og slett ikkje interessert, og ein skuffa Undset brann mesteparten av bøkene.

Heldigvis overlevde nokre få eksemplar. I Renndalen i dag driv kyrkja eit viktig arbeid for å gjere denne salmeboka kjent for folk. Kanskje kan vi håpe på eit opptrykk? Men sidan dette i såfall då vil kome nokre år etter at Den norske kyrkje har fått ei ny salmebok, kan vi vel rekne med at Undset også denne gongen vil få problem med å få det heilt store gjennomslaget.

Vi kostar til slutt på oss å sjå kva Norsk Forfatter-Lexikon 1814-1880 frå 1908 skreiv om Undset.

Kjelde:
Rendalen menighetsblad nr. 3 2013

Tankar frå Nidaros

Eg var i Nidarosdomen i helga. Eit besøk i katedralen i Trondheim er på mange måtar ei mektig oppleving. Den er storslått, vakker og har ei rik historie. Samstundes er det og ei amputert oppleving. For det manglar noko i kyrkja.

Nidarosdomen er på mange måtar ei tretten-på-dusinet-kyrkje i europeisk samanheng. Det er mange slike store katedralar rundt i Europa, men dei fleste av desse har noko Nidarosdomen manglar. Til og med i hovudkyrkja til vår nærmaste søsterkyrkje, Svenska kyrkan, har dei det vi manglar i vår hovudkyrkje. I domkyrkja i Uppsala har dei relikvier og dei har ei liste over erkebiskopar.

Trondheim domkyrkje har ikkje noko slikt. Ho har ikkje ein gong eit sentralt bilete av Olav, mannen som skal vere gravlagt ein stad i kyrkja. Trondheim domkyrkje framstår som bortimot ribba for historie. Det er som om ein går inn i ei kyrkje som eksisterer i ei historisk boble der det ikkje har skjedd noko frå Jesus stod opp frå grava og fram til i dag.

Rett skal vere rett. Det er ei lita plate til minne om Thomas von Westen og det er nokre helgenar på vestfronten. Og kven veit kven som er på alle glasmaleria? Og så er det eit sidekapell som er vigsa til minnet om dei som fall i krigen, ei liste over nokre av dei tidlege kongane i Norge og i eit anna sidekapell er det eit ikon med to menn på. Kanskje Olav og ein annan? I oktogonen er det også eit lite altar med bilete frå olavssoga som frontpanel, sjølvsagt med Olav sentralt plassert. Men alt i alt, er kyrkja ganske blotta for historie.

Nidarosdomen står, trass i sin majestetiske framtoning, som eit symbol på den lutherske historieløysa. Den står naken der vår norske kyrkjehistorie burde ha kledd kyrkja. Dei som har gått før oss i trua burde ha blitt med inn i gudstenestefeiringa, men i staden sit vi att med nakne veggar.

Nidarosdomen burde ha vore pryda med bilete, statuar og  minneplatar for folk som St. Olav, St. Torfinn, St. Hallvard, St. Sunniva, St. Birgitta og St. Svithun og med evangelistar og profetar. Desse burde ha fått plass inne i kyrkja, ikkje berre i beste fall forvist til kulden på vestveggen. I tillegg burde kyrkja ha romma Martin Luther, Philipp Melanchthon, Petter Dass, Elias Blix, Hans Nielsen Hauge, Eivind Berggrav, Cathinka Guldberg, St. Trifon, N.F.S. Grundtvig, Lars Levi Læstadius og andre kjempar frå norsk og skandinavisk kyrkjehistorie. Hadde det ikkje vore for slike folk, hadde det ikkje vore ei kyrkje i Norge i dag.

I staden hoppar vi bukk over kyrkjehistoria og alle dei heilage. Vi stenger skyen av vitne ute, og latar som om ho ikkje er der. Som resultat får vi ei hovudkyrkje som kun framstår som hovudkyrkje for her-og-no. Ikkje frå-æve-til-æve. Det er beint fram trist!

St. Simeons dag

Eit georgisk ikon som viser Josef, Maria, Jesus, Simeon og Anna.
Lurar du på kven Anna er? Slå opp i Lukas 2 og finn det ut.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag er det kyndelsmesse, dagen ein minnast då Jesus vart boren inn i tempelet av Maria og Josef. Dette er førti dagar etter jul, altså førti dagar etter at Jesus vart fødd, noko som vil seie at Maria si reinsingstid var over.

I tempelet traff dei på Simeon. Han venta på å sjå Messias. Gud hadde sagt at han ikkje skulle døy før han fekk sjå han. Lukas fortel at Simeon vart driven til tempelet av Den heilage ande samstundes med den heilage familie, og då han møtte dei såg han at den lille guten var han han venta på. Messias. Då tok han Jesus i hendene sine og sa fram orda vi kjenner som «Simeons lovsong» og gjer til våre eigne når vi ber kompletorium.

«Herre, no lèt du tenaren din fara herifrå i fred,
slik som du har lova.
For mine auge har sett di frelse,
som du har gjort i stand like for andletet på alle folk,
eit lys til openberring for heidningane
og til ære for folket ditt, Israel.»

Og som eit lite apropos: Det var ikkje berre i Israel for 2000 år sidan at kvinner kom til kyrkje for å bli reinsa førti dagar etter fødselen. Dette dreiv ein med i Danmark og Norge i lang tid. Den norske Altarbok for Den norske kyrkja som kom i 1920 og var i bruk fram til ny liturgi kom i 1977 har eit eige kapittel «Um inngangskonor».

Ein eigen benk for «Kirkegans Koner» eller «Inngangskoner»
og dåpsfylgjer i Mariager kyrkje i Danmark.
Biletet har eg tatt, og det ligg på Wikimedia Commons.
(CC BY-SA 3.0)

«Inngangskona skal møta med fylgjet sitt i vaapenhuset eller sakristiet i god tid fyre gudstenesta tek til, eller medan dei syng ein av salmane fyre preika.
I ein stutt tale minner han [Altså presten. Min merknad] henne fyrst um at ho skal takka Gud, som naadig hev hjelpt henne i trengsla og gjeve henne gleda yver at eit menneskje er født til verdi og endaa større gleda av di Gud hev laga til eit atterfødings-bad aat barnet hennar, so det skal sjaa Guds rike. So bed han henne visa seg takksam i gjerning og uppseda barnet sitt i sann otte for Herren og i alle maater gjeva det eit godt og kristeleg fyredøme.»

Når presten har halde ein kort tale om dette, (Korleis ein tale med så omfattande innhald kan bli kort er eit ope spørsmål) skal han seie:

«Gakk inn i Guds kyrkjelyd med fred, og takka Herren, din Gud, som hev gjort vel imot deg. Han styrkje deg framleis paa sjæl og likam, og late din inngang og din utgang no og alltid vera velsigna for hans aasyn!»

Så går inngangskona og følgjet inn i kyrkja.

Om dette var vanleg praksis i Norge etter 1920, veit eg ikkje, men ein hadde i alle fall ei ordning for det. I Danmark skal skikken ha forsvunne rundt 1900, men kanskje hang det lenger i her?

Det er verdt å merke seg at det ikkje er snakk om nokon reinsing, slik Maria gjekk til tempelet for. Dette var pålagt henne i Moselova, men i kristen tankegang er det umogeleg å hevde at kvinner kan vere «ureine» etter fødsel. Ritualet har derfor blitt endra til ein ganske underleg påminning om å vere takksam, glad og gjere barnet til ein god kristen.