Treeiningskyrkja i Fredriksted

Kyrkja frå 1792.
Biletet er tatt av Martin Lie, og ligg på Wikimedia Commons
CC-BY-SA-3.0

Vi skal igjen til kolonihistoria vår, og drar endå ein gong til Saint Croix, men no til Fredriksted, som er den andre byen på øya. Fredriksten gjekk under namnet «Westenden» i tida då øya låg under den danske kongen, men vi held oss til det noverande namnet. Byen vart grunnlagt på 1750-talet rundt kolonifortet Fort Fredrik, og allereie då vart kyrkjetomta lagt på ein ås på vestsida av byen. I 1766 bygde ein ei trekyrkje, men denne brann ned, og ein fekk i staden bygd kyrkja som framleis står der.

Den heilage treeiningskyrkja i Fredriksten vart vigsla av Martin Peter Ohm 15. januar 1792, etter å ha blitt jobba på i ti år. Den lange byggeperioden kom av at ein innimellom mangla pengar til bygginga, og derfor måtte stoppe. Kyrkja gjekk under namnet «Danskekyrkja».

Det var to kyrkjelydar i Fredriksten: Den danske kyrkjelyden og misjonskyrkjelyden, som begge brukte kyrkja og hadde same prest. Fram til 1859, altså i heile perioden denne kyrkjelyden var ein del av det same kyrkjesamfunnet som oss i Norge, var han ein del av Christiansted prestegjeld, og hadde presteteneste derifrå.

Det første dokumentet ein har frå kyrkjelyden i Fredriksten er ei medlemsliste frå misjonskyrkjelyden i 1788. Den vert ein underleg kontrast til vårt snakk om den forferdelege «400-årsnatta». I medlemslista vert det rekna opp kven som er med, om dei er svart eller mulatt og om dei er slave eller fri... Kanskje var det andre delar av kongeriket som hadde større grunn til å klage over eit undertrykkande regime enn oss i nord?

Det var ein stadig mangel på lutherske prestar i området, mykje fordi dei andre kolonimaktene der ikkje var lutherske, noko som gjorde at prestedekkinga til tider var sporadisk. Misjonskyrkjelyden vart leia av Michael Samuelsen, som trass det danske namnet var ein slave.

Når det gjeld Martin Peter Ohm, har eg ikkje funne ut så mykje. Han var gift i 18 år med Margretha Sophia Ohm. Ho ligg gravlagt på kyrkjegarden i Christiansted. Ho vart fødd i 1745 og døydde etter nokre harde år i 1792. I 1776 fekk Margretha og Martin Peter ei dotter saman, men ho døydde året etter. Martin Peder gav ut 24 utgåver av det eg vil tru er eit slags tidsskrift ,han kalla «Borgeren i Guds Rige», alle i 1772.

Ein underleg, og litt trist, del av det som også er ein del av den norske kyrkjehistoria. Ein kyrkjelyd med medlemslister som oppgjev om ein er slave eller fri.

Lutheran Church of the Zebaoth

Det viste seg vanskeleg å finne bilete av den kyrkja som var i
bruk  medan det framleis var ein «norsk» kyrkjelyd, men
slik eg forstår det, kan ein sjå kyrkjetårnet på dette biletet.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Det er tid for ei ny reise til kolonikyrkjene som ein gong har vore ein del av det kyrkjesamfunnet som i dag går under namnet Den norske kyrkja. I dag går turen til Dei amerikanske jomfruøyane, som ein gong gjekk under namnet «Dansk Vestindia», og vi skal til øya med det fromme namnet «Den heilage krossen», eller «Saint Croix». Saint Croix vart lagt under den danske trona i 1754, ei skjebne som øya mellom anna delte med Norge.

Allereie i 1733 vart øya kjøpt av det danske handelskompaniet Vestindisk-Guineisk Kompagni, og i 1734 hadde den danske, lutherske kyrkjelyden i hovudstaden Christiansted si første gudsteneste. Ein byrja ikkje på bygginga av eit kyrkjebygg før i 1750 og kyrkja vart vigsla i 1753 under namnet «Lutheran Church of the Zebaoth». Ho husa kyrkjelyden i 78 år, med eit midlertidig opphold i den anglikanske kyrkja i byen i 1831, då den lutherske kyrkja måtte pussast opp. Bygget går i dag under namnet «Steeple House» og vert brukt som museum.

I 1834 kjøpte kyrkjelyden kyrkjebygget til den nederlandske, reformerte kyrkjelyden som då forlot Christiansted, og har sidan det holdt hus i eit anna bygg.

I  «vår» tid, altså medan kyrkjelyden var ein del av den same kyrkja som oss i Norge, var det altså det første kyrkjebygget som vart brukt, men delar av interiøret i den gamle kyrkja vart flytta då kyrkjelyden bytta bygg, så det er framleis «norske» restar i kyrkja. Mellom anna kan ein finne eit minnesmerke over ein norsk prest.

Slik eg forstår gravsteinen, var presten Johannes Jacobus Stoud  som vart fødd i Kristiansand 27. september 1707. Han var barnebarn til Ludvig Stoud som var biskop i Kristiansand. Johannes kom som prest til St. Croix i 1740, rett frå studia, og gifta seg på øya. Han «døde salig efter en langvarig Sygdom d. 19 April 1749», og enka fekk satt opp minnesteinen etter han.

Stoud var altså prest i den lutherske kyrkjelyden i perioden før den første kyrkja vart bygd. Det er mogeleg det også var andre norske prestar i kolonikyrkja etter Stoud, men eg har ikkje funne nokon. Dette er noko Den norske kyrkje si avdeling for kolonikyrkjehistorikk absolutt bør finne ut av.

På brureferd i Telemark

Ei fantstisk kyrkje. 

Eg var særs heldig i helga, og fekk vere vigselsprest i den fabelaktige Heddal stavkyrkje i Notodden. I samband med dette forsøkte eg å lese meg opp på historia til kyrkja, og der var det nokre punkt ein kunne stoppe opp ved.

Det eine som var av interesse var korleis kyrkja vart bygd. For der andre kyrkjer har blitt bygd av bygdefolket, kongen, ein ambisiøs prest eller liknande, hevdar ein i Heddal at kyrkja deira vart bygd av eit troll på tre dagar. Trollet Finn forsøkte å lure byggmeisteren til å gje frå seg hjarta sitt i betaling for kyrkja, men som seg hør og bør med slike trollhistorier, enda det heile med at trollet sprang i sinne frå den ferdigbygde kyrkja og gav seg til å kaste store stein mot kyrkja. [1] For første, og godt mogeleg siste, gong hadde eg dermed ein grunn til å snakke om troll i preika mi.

Eit anna pussig poeng med denne kyrkja, gjeld ikkje først og fremst kyrkja, men historieskrivinga. For den må vel seiast å vere heller selektiv... I 1954 kom det ut eit festskrift for kyrkja, og der skreiv dei mellom anna om prestane kyrkja har hatt gjennom historia. Dei hadde sjølvsagt ikkje så mykje å seie om alle, men skreiv om to katolske prestar og dei som var prest i kyrkja mellom ca 1800 og 1954. For desse siste prestane gav dei eit kort resyme av det dei skreiv om dei som ei underoverskrift under namnet. Vi ser berre på desse underoverskriftene for å få eit inntrykk av dei som var prestar i kyrkja i dei hundre og femti åra før festskriftet kom ut.[2] Det kan vere verdt å merke seg at dette sjølvsagt var lutherske prestar.

• Orginalen blant Heddals geistlege
• Misjonsmann og pietist
• Skulemann og bygdeordførar
• Tre korte år i Herrens tjeneste
• Den lærdaste presten, men likevel audmjuk og elskeleg
• Prelaten blant Heddals prestar
• Den mest folkekjære presten i Heddal
• Den mest kjærkomne sjelesyrgjar hos sjuke og gamle. Einaste presten i Heddal med H.M. Kongens fortenestmedalje i gull
• Den nåverande presten i embedet 

Det er tett mellom godorda her, altså.

Så kan vi ta ein titt på det dei skriv om dei katolske prestane. Dette vert rett nok innleia med orda: «Dei fyrste prestane er berre nemde i jordebøker og rettsprotokollar når det har vore ein og anna tvist med bøndene. Det er då helst det vonde som kjem fram, og prestane har nok jamnt over vore betre enn sitt rykte.» Det er uklart om dei med «Dei fyrste prestane» meiner dei katolske prestane, dei lutherske fram til rundt 1800 eller begge gruppene, men dei går i alle fall vidare med desse skildringane:

«Men det fortelst om den katolske presten Audun Asmundsson at han hadde eit uekte barn som blei lyst i  «kuld och kjøn» ved den vestre dør i Heddal kyrkje.
Og hr. Jens, siste katolske presten, var så fæl at han tilslutt laut røme frå bygda i løynd».[3]

Slik kan ein altså skrive historia. Ein plukkar fram godorda om protestantane og driten om katolikkane....

Noter

[1] Heile segna kan ein lese i Heddal stavkykrje: Festskrift ved vigsla 1954, s. 97-99 
[2] Ibid, s. 47-57
[3] Ibid, s. 46