Nyttårsmiddagen eg helst ville ha vore på

Iguanodonstatuane.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.
(Fotograf: Jes. CC-BY-SA-2.0)

31. desember er gjerne prega av meir eller mindre vellukka middagar, der ein skal «feire» den kalenderjippoen eit nytt år er. Slike middagar er gjerne mindre minneverdige enn propagandaen skal ha det til, men det er i alle fall ein slik nyttårsmiddag som på mange måtar er verdt å minnast. Dinosaurmiddagen i Crystal Palace Park i London i 1853.

Som vi tidlegare har vore inne på på denne bloggen, var Crystal Palace, nettopp det det høyrast ut som: Eit krystallpalass. Det vart bygd i Hyde Park til verdsutstillinga i 1851. Då den var ferdig vart heile palasset flytta til det som i dag heiter Crystal Palace Park. Her kjem dinosaurane inn i biletet.

I samband med flyttinga fekk Benjamin Waterhouse Hawkins, ein skulptør som hadde spesialisert seg på naturhistorie og var sentral i arbeidet med verdsutstillinga i oppdrag å lage skulpturar av utdøydde dyr i skala 1:1. Dette skulle vere første gongen ein gjorde noko slikt. I utgangspunktet tenkte han å kun lage pattedyr, men Sir Richard Owen fekk han inn på tanken om å lage dinosaurar i staden, og i dag står det 33 dinosaurstatuar i naturleg storleik i parken.

«A face to frighten babies»
Biletet er henta frå Wikimedia Commons. (PD)

Sir Richard Owen, anatom og paleontolog, var mannen som kom opp med ordet «dinosaur» og skal ha vore ein glitrande vitskapsmann, men ein heller ubehageleg fyr å vere i nærleiken av, med dårleg humør og «a face to frighten babies». Han var i konflikt med fleire av sine samtidige vitskapmenn, mellom anna Charles Darwin og Gideon Mantell. Mantell var mannen som mellom anna oppdaga iguanodonen, ein dinosaur vi snart møter att i forteljinga. Mantell vart utsett for ei ulukke som øydela ryggraden hans, noko som gjorde livet mykje vanskelegare for mannen. Owen nytta denne opninga til systematisk å gje nye namn til artar Mantell hadde gjeve namn til, sørge for at Mantell sine forsøk på å publisere artiklar ikkje lukkast og tok æra for fossilfunn Mantell hadde gjort. I 1852 gjekk det heile så langt at Mantell tok livet sitt. Som ei siste ærekrenking var det den store anatomen Sir Richard Owen som fekk den skadde ryggraden til å forske på etter at Mantell var død. Owen tok også på seg å skrive ein nekrolog for Mantell i Literary Gazette. Nekrologen var sjølvsagt anonym, og teikna eit bilete av Mantell som ein middels anatom med små bidrag til paleontologien. Oppdaginga av iguanodonen vart i nekrologen tillagt ein viss Richard Owen...[1]

Moderne modell av ein iguanodon frå Oxford University
Museum of Natural History.
Biletet er tatt av Ballista frå engelsk Wikipedia og ligg på
Wikimedia Commons (CC-BY-SA-3.0)

Så kjem vi til nyttårsafta 1853. I parken står det no klar 33 dinosaurar i fullskala. Alle er laga av Hawkins, støypte i betong og var anatomisk korrekte slik ein trudde dei ulike artane hadde sett ut. At vi i dag knapt kan kjenne att iguanodonen slik vi har sett desse dyra andre stader, skuldast at ein i dag veit at dei hadde ein slags form for tommel i staden for det lille hornet statuane har på nasa og at dei gjekk på to i bein, ikkje fire slik statuane gjer. Dr. Matthew C. Lamanna skriv om statuane og selskapet at «though Iguanodon was big in real life, the Hawkins model was bigger. (It would be hard to have more than two or three people eat dinner inside a truly life-sized Iguanodon.) The size error wasn't the only problem with these statues. By today's standards, their anatomy is very inaccurate. But it's not fair to blame Owen and Hawkins. Surely some things we think about dinosaurs today will seem strange and inaccurate to future paleontologists.»[2]

Nyttårsafta 1853 vart dinosaurmiddagen halde. Dei som skriv om festen er litt ueinige om den var inne i forma iguanodonen var støypt i, eller inne i sjølve statuen. Mest sansynleg var det inne i forma. Inne i dinosaurforma var det dekka bord, og rundt bordet sat rundt 20 menn samla for å feire det nye året og dei storslåtte statuane. Heidersgjestane var Hawkins, som hadde laga statuane, og Owen, som hevda han hadde oppdaga iguanodonen og som hadde kome opp med tanken om dinosaurstatuar. Kva dei snakka om, veit eg ikkje, men med tanke på krinsen av folk om kvar dei var, er det naturleg å tenke seg at dei snakka om dinosaurar. Ser ein på teikninga under, ei teikning av middagen frå 1854, kan vi sjå at namnet «Mantell» står på ein av plakatane. Mannen burde sjølvsagt ha vore der, men Owen dreiv han til sjølvmord året før...

Teikning av middagen frå 1854.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Dette er nyttårsmiddagen eg helst ville ha vore på. Inne i ein dinosaur saman med kremen av vitskapsfolk. Når ein så blandar dette med ein solid dose rivalisering og arroganse har ein oppskrifta på ein minnerik måte å gå inn i eit nytt år.

Godt nyttår!

[1] Bill Bryson, A Short History of Nearly Everything, s. 118-122.
[2] Matthew C. Lamanna, «History of Dinosaur Discoveries» i Thomas R. Holtz Jr. (red) Dinosaurs, s. 8

Frå våre lutherske søsken over havet

Den vakre framsida på altarboka frå 1899.

For ei tid sidan kom eg over eit par altarbøker eg ikkje klarte å gå forbi på eBay. Det var to altarbøker frå lutherske kyrkjer i USA. Dette er sjølvsagt ikkje særleg oppsiktsvekkande, men det som gjorde at eg ikkje klarte å ikkje kjøpte dei, er at dei var på norsk. Det var altarbøkene til norske lutheranarar i USA. Eg hadde aldri reflektert rundt korleis dei norske emigrantane organiserte kyrkjelivet sitt i USA, men fekk med dette eit interessant innblikk i amerikansk kyrkjeliv for litt over hundre år sidan.

Dei ulike norske kyrkjelydane i USA samla seg i ulike kyrkjesamfunn. Vi går gjennom Synoden for den norsk-evangelisk-lutherske Kirke i Amerika, eller Norwegian Synod, sidan den eldste av altarbøkene mine kjem frå dette kyrkjesamfunnet. Det vart skipa i 1853 som ei samanslutning av norske, lutherske kyrkjer i Iowa, Minnesota og Wisconsin, og brukte liturgien til kyrkja i Norge. Som seg hør og bør i ei protestantisk kyrkje, var ein ikkje lenge samla før ein tok til å dele seg opp. I løpet av 1880-talet forsvann omtrent ein tredjedel av kyrkjelydane i kyrkjesamfunnet ut og slo seg saman med to andre norske, lutherske kyrkjesamfunn i Den Forenede Kirke. Splittinga varte nokre tiår, og i 1917 slo Den Norske Synoden, Den Forende Kirke og eit tredje norsk, luthersk kyrkjesamfunn: Haugesynoden, seg saman til Norwegian Lutheran Church of America som seinare har blitt ein del av Evangelical Lutheran Church in America.

Dette var altså eit riss av vegen Norwegian Synod gjekk, om eg har forstått den krunglete vegen riktig. Det var fleire andre norske synoder i sving, og dei andre kyrkjesamfunna vart danna på grunn av splittingar og samanslåingar av desse synodene. Eg vil ikkje forsøke å forklare det, då eg ikkje sjølv heilt ser kvar alle trådane går. Interesserte kan sjølv forsøke på Wikipedia.

Som sagt kjøpte eg ei bok frå perioden kyrkja vart kalla Synoden for den norsk-evangelisk-lutherske Kirke i Amerika. Boka opplyser at ho er «Vedtaget paa Synodens Fællesmøde i Spring Grove, Minnesota, Juni 1899.» og ho er ei vakker lita bok. Boka er så lita og med så små bokstavar at korleis ho kan ha fungert som altarbok for ein prest er ei gåte for meg. Men det er tydeleg at ho har vore brukt. Ein flittig prest har til og med klipt opp ei salmebok og limt inn dei mest brukte salmene på dei bakarste sidene i boka. Som ein trist illustrasjon på at dei hadde eit hardt liv på prærien rundt forrige århundreskifte er dette salmar med overskriftene «Salmer ved Dødsleiet» og «Ved Børns Begravelse»...

Den andre boka er nyare. Eg veit ikkje heilt når ho kom ut, men ein tidlegare eigar har skrive 1932 på tittelbladet, og med ei anna handskrift står det 1914 og «ordinasjon» skrive med liturgien for «Prestevielse».  Så boka er anten frå perioden rett før eller rett etter at Norwegian Lutheran Church of America vart danna, og har i alle fall mest truleg vore i bruk i dette kyrkjesamfunnet. Det er noko underleg å sjå at tittelbladet seier «Alterbog for Den norske Kirke» med utgjevar Augsburg Publishing House, Minneapolis, Minnesota.

Boka er særs godt brukt. Ho inneheld også tekstrekkene deira, og presten eller prestane som har hatt boka har streka under så mykje at ein kan undre seg på om det i det heile tatt har hatt nokon praktisk nytte. I enkelte tekstar er bortimot kvart einaste ord understreka. I tillegg er det enkelte preikenotat. For «5 Søndag efter Trefoldigheds Fest», der ein preika over Johannes 1, 35-51, kan ein til dømes lese følgjande plan for preika: «Si litt om "lammet" i skriften».  Ikkje den dummaste planen, men eg ville nok personleg hatt litt lenger manus for preika mi. Interessant nok ser dette ut som ei tredje handskrift.

Denne Alterbog er Aftryk af den nye Alterbog for den norske
Kirke med de Forandringer som de frikirkelige Forhold her
i Amerika nødvendiggjør.

Ein brukar altså same liturgi som i Norge, i alle fall i grove trekk. Den nyaste boka opplyser om at boka følgjer kyrkja i Norge sin liturgi «med de Forandringer som de frikirkelige Forhold her i Amerika nødvendiggjør». Eg har ikkje sett nøye nok etter til å seie sikkert kor mykje denne frikyrkjedomen har å seie for liturgien, men eg kom i alle fall på eitt punkt der eg tenkte det sikkert var eit skilje. Og ganske riktig var det skilnad mellom den norske og den amerikanske kyrkjebøna.

Etter vår heimlege altarbok frå 1920, altså ei bok som sansynlegvis vart brukt samstundes som boka frå USA sjøl om denne nok er litt eldre, bad ein følgjande i «Den aalmenne kyrkjebøni»:

Hald di verjande hand yver folk og fedreland og vaare landsmenn paa havet og i framande land. Vara og velsigna kongen og hans hus, stortinget, kongens raad og alt vaart landsstyre. Verna heimane vaare, velsigna skulane og høgskulane vaare...[1]  

På same tid bad ein dette i USA:

...Ophold med din almægtige haand al Øvrighed aa Jorden og sæt den til en Velsignelse for Folkene. Tag i din naadige Varetægt vort kjære Folk og Land og vore Landsmænd allevegne, vor President med hans Raad, [den nu forsamlede Kongres], denne Stats Guvernør og alle som har Myndighed fra dig iblandt os. Velsign vort kjære Kirkesamfund og hold din Haand i Naade over vore Læreanstalter, lad din Aand regjere vore Skoler...[2]

Går vi til 1899 finn vi ei særs interessant kyrkjebøn, då den viser at dette var eit kyrkjesamfunn for folk som hadde sterke band til eit anna land enn landet dei budde i. I 1899 bad dei dette på gudstenestene sine:

...Beskjerm og bevar vort Land, de forende Stater og deres Præsident, og giv al Øvrighed iblandt os Visdoms og Herrens Frygts Aand til sit høie Kald, at vi maa leve et roligt og stille Liv i al Gudfrugtighed og Ærbarhed. Velsign alle Landets øvrige Indbyggere. Velsign ogsaa vore Fædres Land med Konge og Folk, samt alle vore Landsmænd i det fjerne og paa Havet...[3]  

Artig nok bad dei altså både for president og konge på dette tidspunktet, medan eg ikkje finn noko om kongen i den seinare utgåva, sjølv om denne opplyser at det er liturgien frå Norge som er brukt. Kongelojaliteten hadde altså fått seg ein knekk på desse få tiåra.

Eit raskt lite glimt inn i norsk kyrkjeliv i USA for rundt hundre år sidan, altså. Og så kan vi jo håpe at det snart vert løfta fram bøner for presidenten, i staden for kongen, frå lutherske kyrkje med liturgi på norsk igjen.

[1] Altarbok for Den norske kyrkja, Kristiania, 1920. Side 10-12 
[2] Alterbog for Den norske Kirke. Minneapolis, Minnesota. Side 34-35
[3] Alterbog, Spring Grove, Minnesota, 1899. Side 7

«Derfor holder jeg materien hellig»

Biletet er henta frå Wikipedia Commons.

I dag er det minnedag for Johannes av Damaskus. Han er ein av dei store teologane i kyrkjehistoria, men ikkje av dei vi brukar mest i vår tradisjon. Dette er synd, for der vi har ein halvhjarta tendens til å ville strippe kyrkjene - og gudstenestene våre - for kunst og andre sanselege uttrykk, er det Johannes vert hugsa best for nettopp forsvaret hans av kyrkjekusten i form av ikona. Ellers skal han ha vore ein stor salmediktar, og i salmeboka vi tok i bruk forrige søndag, kan ein finne Johannes av Damaskus sine ord på nummer 181, rett nok i Grundvig si revisjon.

Eg vil minnast og heidre Johannes av Damaskus gjennom nokre ord han skreiv i sitt Annet forsvar for ikonene. Det han skriv her er skrive inn i ein diskusjon om ikonane sin plass i kyrkja, men det kan også lesast på ein meir generell måte. Samstundes er det ein tekst som passar perfekt inn i adventstida.

Lat oss lese følgjande som ei oppmoding til å ta vare på skaparverket. Til å glede oss over det skapte og bruke det med måtehald slik at vi ikkje øydelegg det som Johannes held heilag, og som vi burde halde heilag. Dette er rett og slett ei kristologisk grunngjeving av naturvern.

Jeg hedrer ikke materien, men skaperen av materien, som for min skyld ble materie, som tok bolig i materien og som gjennom materien ga meg frelse.  Og ordet ble menneske og tok bolig iblant oss. Det ble åpenbart at kjødet er materie, og at det er skapt. Derfor holder jeg materien hellig og nærmer meg den med ærefrykt og bøyer meg for den. Jeg holder den ikke hellig som en gud, men fordi den er fylt av Guds kraft og nåde. Var kanskje ikke korsets salige og lykkelige tre materie? Var ikke det ærverdige og hellige fjell, hodeskallestedet, materie? Var ikke den livbringende klippe, den hellige grav, kilden til vår oppstandelse, materie? Var ikke blekket og evangelistenes dyrehuder materie? Var ikke det livgivende bord, som skaffet oss livets brød, materie? Er ikke gullet og sølvet materie, dette som hellige kors, tavler og kar lages av? Er ikke min Herres legeme og blod materie?

Sitatet er henta frå  Johannes av Damaskus, Annet forsvar for ikonene (omsett av Christine Amadou) i Østkirken  i serien Verdens hellige skrifter. De Norske Bokklubbene 2002. Side 144-145

Sidan det lir mot jul

MelandJul 2013 er i sal, og eg vil absolutt anbefale bladet. Ein støttar Mållaget i Meland med nokre kroner, samstundes som ein får eit blad med mykje interessant lesestoff. Eg har skrive ei lita sak om fantasylitteratur til bladet, men på utspekulert vis legg eg heller ut det eg skreiv til MelandJul i fjor. Då skreiv eg om Tor Jonsson. 

Tor Jonsson er ein av dei mest spanande lyrikarane våre. Poesien hans spenner rundt tematikk som naturskildringar, kolsvarte skildringar av menneskenaturen og kjærleiken, desperate rop til ein gud han er usikker på om høyrer, samfunnskritikk og skildringar frå barndomsheimen.

Jonsson veks opp i Lom i Gudbrandsdalen i ein svært fattig familie med ei mor som var sjuk og ein far som fånyttes måtte kjempe mot overmakta for å få eigarrett til garden han hadde bygd opp. Den vanskelege barndomen prega Jonsson heile livet, og mykje av tematikken i poesien hans finn vi rota til i barndomen. Kjensla av å ikkje passe inn har røter i ein oppvekst i fattigdom. Forakten for maktpersonar, og særleg kyrkja, er ein arv frå faren sin kamp mot presten i bygda om eigarskapen til garden.

Poesien til Jonsson er ekte, nesten for ekte. Dei mørke skildringane av sinnslivet hans kjem i eit skremande ljos når ein veit at han tok livet av seg i 1951, berre 34 år gamal. Dikta gjev oss innblikk i ei sjuk tankeverd, og det skjer på ein måte som set spor hos lesaren. Eit blikk ned i mørkret ein kan finne i mennesket kjennast ikkje godt. Samstundes klarar Jonsson å vise dette mørkret utan at det vert klamt eller kjennast unødig utleverande. Det framstår som ei sann skildring av eit farleg mørkre. Jonsson flykta frå dette gjennom alkohol- og pillemisbruk og til slutt i døden. Kan hende finn andre ein veg ut av mørkret gjennom dei ærlege dikta hans? Det ligg kanskje ei von om dette i dikt VII i Ei dagbok for mitt hjarte?

Kom ikkje inn i mitt hus,
du som er glad i gleda.
Hit kan eg aldri beda
den som eg elskar.
Einsleg møter eg sorg i bitter rus. 

Kom ikkje nær mi dør,
du som er glad i livet.
Her møter du berre døden.
I einsemd skal skuggane sive
der eg trør.

Aldri eg orkar beda
inn den eg elskar, og gjera
sorg av den gode gleda,
sorg må eg bera. 

Kom ikkje nær mi dør.
Eg vil ikkje gje deg mitt beiske brød-
enda eg veit at ein stad på vegen
møter du same sorg og død.

For meg, som er prest, er dikta hans om religion særskild spanande og utfordrande. For Tor Jonsson var synet på Gud mest like mørkt som synet på livet. Han stod i sterk opposisjon til kyrkja og presteskapet, samstundes som han, særleg mot slutten av livet, var på leit etter Gud. Resultatet er kraftige dikt som stiller djupe spørsmål ein vert utfordra av, både som enkeltperson og kyrkje. No i juletider høver det godt å sitere «Andakt i einsemda», eit dikt som aldri kom med i noko diktsamling medan han levde.

Kvifor, Gud, har du gått i frå meg?
I kyrkja kan ingen nå deg. 

Der Gud er i ordom, er einsemda nær.
Du er ikkje der dine prestar er. 

Kvar kyrkjedør er så tung og trong.
Du er berre der du vart fødd ein gong.

Alle prestar trur du er nær.
Eg har ikkje Gud og spør kvar du er. 

Eg spør i mitt kveldsskrik: Kvi gjekk du bort,
så døden vart blomar og bar i ein port? 

Sume vil ha ein gud av tre,
andre ein gud til å prata med. 

Sume vil ha ein gud av ord,
andre ein gud til si odelsjord. 

Sume seier du er i alt,
i stjerner og dyr og dove salt.

Eg veit ikkje meir enn at gode menn
har sagt du var sedd i denne grend.

Også i dikt som «Ufødd gud», «Dagboksblad», «Kvadagssalme», «Vår eiga røynd», «Religion», «Far etter Gud», «Fattig ynskje», «Vår draum om Gud» og andre, er det religionen som er tematikk. Jonsson kan ikkje seiast å stå innanfor klassisk kristendom, men stiller gode spørsmål det er nyttig å freiste å finne svar på. Grunnleggjande spørsmål om kvar mennesket står i verda. Står vi åleine, eller står vi under noko større? Jonsson vil nok provosere dei fleste med det han hevdar. Han er for gudstruande for dei gudlause og for gudlaus for dei gudstruande. På den måten fell dikta på ein måte utanfor dei oppgådde stiane, mykje slik Jonsson sjølv følte han fall utanfor i livet sitt.

Det er mange inngangsportar til Tor Jonsson sin poesi. For min del fekk eg auga opp for han gjennom den polske kunstnaren og musikaren Andrej Nebb (kjent frå bandet De Press). På den uvanleg gode plata Kvite fuglar frå 2000 har han tonesett mange av dei sterkaste dikta til Jonsson. Nebb sitt tonespråk kler tekstane på ein framifrå måte, og eg vil anbefale plata som ein annleis introduksjon til Tor Jonsson. Dikt i samling som inneheld alle diksamlingane hans, i tillegg til dikt som ikkje kom med i desse samlingane, kom i nytt trykk i 2010. Denne boka er vel verdt prisen. I tillegg vil eg anbefale Ingar Sletten Kolloen sin biografi Berre kjærleik og død frå 1999. Denne gjev ei levande skildring av den kompliserte personen som var Tor Jonsson.