Ja til pomp og prakt

Anglikanske prestar i biskopar i ulike draktar.
Biletet har eg lånt fra Anglican Communion.

I kjølvatnet av innsettinga av Stein Reiertsen som biskop i Agder og Telemark tok Helge Simonnes i Vårt Land til ordet for å tone ned pompen og prakta i samband med biskopane, og i same avis i dag heng praktikumsrektor på TF Geir Hellemo, seg på dette.

Det er eigentleg fleire diskusjonar som går inn i kvarandre. Ein hevdar at bispekåpene er overlessa og pompøse, at dette ikkje kommuniserer til folk i dag, at dette er på kollisjonskurs med demokratireforma i kyrkja og at kåpene er for dyre. Simonnes nemner også kongen og kyrkjeministeren som element som aukar «pompefaktoren».

Mange av desse påstandane kan diskuterast, og om ein er rett er det ikkje dermed sagt at dei andre er rette. Til dømes meiner eg at konge og regjeringsmedlemmer ikkje bør ha nokon anna plass i ei slik gudsteneste enn den som alle andre gudstenestedeltakarar har, altså som privatpersonar. At deira profesjonelle representasjon i gudstenestesamanheng er eit problem er eg heilt einig i. Verken kongehus eller regjering bør ha nokon plass i ei gudsteneste, anna enn i forbøna der ein bed for alle som har makt.

At kappene kan vere glorete og stygge kan eg vere einig i. Kappa til Møre ser til dømes ikkje særleg bra ut i mine auge, medan eg synes preseskappa er kjempeflott. Dette vert subjektive vurderingar både av meg og andre og er utan fasit, sjølv om ein sjølvsagt kan lufte problemstillinga. At folk generelt ikkje liker slike staslege plagg, er eg ikkje så sikker på. Folk svermar for divakjolar og liknande i vekeblad, og med ein gang ein kjem sør for København straumar norske turistar til kyrkjer som er mykje meir spekka med pomp og prakt og pompøse uttrykk enn norske kyrkjer og bispekåpar.

Prisen på kåpene er sjølvsagt ei viktig problemstilling. Den bør ikkje vere for høg, men er verkeleg 300 000 for eit representasjonsplagg og kunststykke mykje pengar når ein tenker på kva heilt vanlege nordmenn brukar av pengar på klede? For nokre år sidan brukte norske husstandar mellom 17 og 18 000 i året på klede i gjennomsnitt. I dette perspektivet er kanskje ikkje ein slik pris heilt umogeleg å forsvare? Og skal ein først snakke om uvettig pengebruk i kyrkjenorge bør ein heller ta for seg dei millionane av kroner vi pøsar ut på orgel i alle kyrkjer. Er dette noko som kommuniserer med folk i dag? Er dette noko som verkar pompøst?

Forøvrig meiner eg at alle argument som vert brukt mot bispekåpene også kan brukast mot prestekjoler, messehaglar og alt anna av liturgiske klede. Kan ikkje ein prestekjole verke pompøst og frå ei anna tid? Er ikkje messehaglane noko som kostar nokre tusenlappar?

Tre svenske biskopar i full mundur.
Biletet er lånt frå Svenska kyrkan.

Eg meiner slike bispekåper, og andre liturgiske klede, er ein naturleg og vakker del av gudstenestefeiringa. I vår kyrkje held vi gudstenestene fram som det sentrale i kyrkjelivet. Der skjer sakramentforvaltinga og der skjer hovudforkynninga. Vi held også fram kyrkja som Jesu kropp på jorda. Om vi tar vår eiga lære på alvor meiner eg det er rett og riktig av vi lar dette få uttrykk i både bygget som rommar gudstenestene våre, draktene på dei som leier gudstenestene og utforminga av liturgien. Dette er å heidre Kristus. Våre fremste leiarar vert ikkje kledd opp med desse kappene fordi dei er så knakande flotte folk eller fordi dei er jålete. Det er fordi vi viser at vi set bispefunksjonen høgt. Biskopen skal verne læra vår og stå som den fremste representanten for kyrkja på jorda. Eg meiner vi ærar kyrkja, og gjennom dette Jesus, ved å pynte henne på sitt vakraste.

Kva som er vakkert og korleis vi pyntar kyrkja kan ein sjølvsagt diskutere, men eg meiner absolutt ikkje at vi skal gje slepp på dei liturgiske kleda vi har i vår kyrkjetradisjon. Eg er av dei som heller vil ha meir av dei. Eg skulle gjerne sett at vi innførte både mitra og bispestav i Den norske kyrkje, slik dei har det i til dømes Svenska kyrkan. Samstundes kunne ein kanskje innføre større skilnader mellom bispedøma? Det er ikkje sagt at fordi eit bispedøme gjer ting pompøst og vakkert må alle gjere det slik. Eg trur både vi som set pris på «smells and bells» og dei som likar det heilt nedstrippa kunne ha tent på større variasjon i Den norske kyrkje.

Haslemere Home for the Elderly - ein farleg plass

Kostymet som tok livet av tre menneske må ha
vore noko i denne retning.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

For ei god stund sidan fortalde dei den historia vi no skal inn på, i det som kanskje er det beste TV-programmet i verda, nemleg QI. Eg vart så fascinert av det eg høyrde at eg måtte bestille boka som var kjelda til desse opplysningane, nemleg Brewer's Rogues, Villains and Eccentrics av William Donaldson. I boka kan vi lese følgjande smått utrulege forteljing om kvifor Haslemere Home for the Elderly i Great Yarmouth i Norfolk i England måtte stenge på byrjinga av 1960-talet.

I 1960 fann den 81 år gamle dama Gladys Elton ut at ho skulle underhalde dei andre på eldreheimen med stripping. Dette initiativet vart kanskje tatt godt imot av nokon, men det fekk også heller uheldige konsevensar. Ein mann døydde av hjartestans og fem andre måtte få behandling for sjokk etter showet.

Dette er jo i og for seg ille nok, men året etter vart det heile endå verre. Også denne gongen var nok det heile tenkt som hyggeleg underhaldning i ein kjedeleg kvardag, men ting gjekk nok ikkje heilt slik den 81 år gamle Harry Meadows hadde tenkt. Han kledde seg ut som mannen med ljåen før han gjekk utanfor eldreheimen. Så stilte han seg opp og såg gjennom eit vindauge medan han vifta med ein ljå. Tre menneske døydde av dette, og som ein direkte konsekvens av dette måtte heile institusjonen leggast ned.

Det er kanskje stygt å le av dette, men det er tragikomikk av uante dimensjonar!

Kjelde: William Donaldson, Brewer's Rogues, Villains and Eccentrics. An A-Z of Rougish Britons Through the Ages, 2002. Side 240.

Så gjer vi så når til altars vi går - Osterøymåten

Hamre kyrkje er det same bygget som stod i 1723.
Den noverande Hosanger kyrkje er frå 1796.
Biletet er tatt av Nina Aldin Thune og er henta frå
Wikimedia Commons.

Eg har bladd meg gjennom fleire utgåver av Bjørgvin. Kyrkjehistorisk årbok frå Kyrkjesogelaget i Bjørgvin. I 1994-utgåva er det ein artig artikkel med tittelen «Kyrkjeskikkar på Osterøy for mest 300 år sidan». Artikkelen har på eit eller anna tidspunkt stått i kyrkjebladet på Osterøy, og er skrive av Åshild Revheim. Eg vil gje ta fram nokre høgdepunkt frå artikkelen.

Artikkelen bygger på boka Saa Maata som kom ut i 1723. Ein veit ikkje kven som har skrive denne boka, men mest truleg er det ei dansk dame, sansynlegvis kona eller dotter til ein militær, som har vore busett på Osterøy eller i nærleiken i fleire år. Forfattaren skildrar i boka livet og skikkane på strilelandet for rundt 300 år sidan, og i denne samanhengen skildrar ho også kyrkjeskikkar i Hamre og Hosanger.

Kyrkjekleda vert skildra i detalj. For menn er dette ei grå kofte med brei krage. Kofta rekk ned til føtene og er heil, slik at ho må trekkast over hovudet når ein tar ho på. Dei går med blå lue, og alle, «sjølv småe gutar», har ein lang stav av ask - spiss med fint utskore mønster - i handa. Av og til brukar mennene ei kvit kofte som er kortare enn den grå. Kvinnene har svart stakk av vadmel, trøye, blått forkle, sølvbelte og sølvkjede om halsen. På hovudet har dei gifte kvinnene svart hatt med ein linduk under. Linduken rekk til under øyrene og kinna. Sommardrakta til kvinnene er utan trøye, men med eit svart liv utan armar. Livet har raude kantar og ein pyntar med søljer. Ugifte kvinner har fletta hår med eit svart band over håret og eit raudt band bak. Alle kvinner har ein linduk over armen.

Så skulle dei gå til nattverd. Dette må ha vore noko for seg sjølv på Osterøy. Kvinnene hadde då på seg den gråe stakken som mennene bar og ei svart lue oterskinnsbrem. Denne bremmen brettar dei så langt ned over kinna at ein nesten ikkje kan sjå haka. Korleis dei får på seg stakken til mennene under gudstenesta seier ikkje artikkelen noko om...

Under nattverden, medan presten sa orda «vor Herre Jesus Christus i den nat der hand blef for raadet» korsar alle seg tre gonger i andletet og slår seg hardt tre gonger i brystet. Etter dei har knela ned og fått nattverd, reiser alle seg og snur seg til høgre frå altarringen. Seinare, når presten lyser velsigningar, gjenntar dei korsinga og slaga på brystet.

Kyrkjesangen var også noko annleis enn i dag. Eg siterer. «Kvinnene syng ikkje i kyrkja. Om ei kvinne skulle koma til å syngja, ler dei andre av ho og syns det er ein ny skikk.»

Vi kan slå fast at denne nye skikken har slått rot på strilelandet.

Kjelde:  Åshild Revheim - «Kyrkjeskikkar på Osterøy for mest 300 år sidan» i Bjørgvin. Kyrkjehistorisk årbok 1994. Utgjeven av Kyrkjesogelaget. Side 47-53

Skjult tru og offentleg tru

Det har dukka opp to velskrivne, interessante innlegg om folkekyrkja dei siste dagane. Det eine er ein kronikk skrive av Jan Christian Kielland som er gateprest for ungdom i Oslo og det andre er ein bloggpost av Maren Ninni Arnesdatter Lockertsen som er prest i Sør-Varanger. Begge innlegga inneheld mykje eg kan skrive under på, og også ting eg er ueinig i.

Begge to har viktige poeng i noko som bør vere sjølvsagt, nemleg i at det ikkje ligg til andre enn den enkelte å definere si eiga tru. Kva som er ein «god nok kristen»  er ikkje eit spørsmål med ein fasit, men noko ein finn svaret på i den enkelte sitt forhold til Gud, altså ein faktor ingen andre enn den det gjeld eigentleg kan uttale seg om. Å måle kristentru kun ut frå kyrkjeleg engasjement og kyrkjegang vert difor for enkelt.

Dette er riktig, men samstundes har eg problem med at den trua utan ytre uttrykk nærast vert framheva som eit ideal i ein del samanhengar. Her opplever eg ikkje at nokon av desse går inn i det sporet, då begge på ulike måtar trekk fram den konkrete, fysiske delen av trua, og forhåpentlegvis er det slik ingen i kyrkja faktisk vil seie at dette er eit ideal. Likevel er det problematisk om ein legg for stor vekt på den ikkje-synlege trua.

Kyrkja sitt oppdrag er, som Maren Ninni vakkert seier, «å  være en kirke av folk, for folk, midt iblant folk, med evangeliet i ryggmargen og føttene godt plantet i Skaperverket». Skal vi vere dette er vi avhengige av å dyrke fram den utadvente trua. Vi er avhengige av dei som peikar på kva kristen tru er, og kva det ikkje er. Vi er avhengige av dei som gjennom liva sine viser kristen praksis slik at andre kan følgje etter dei.

Det er sjølvsagt ikkje noko gale i å løfte fram dei som ikkje vil løfte fram seg sjølve. Det er både rett og prisverdig å gje dei som kan vere usikre på om dei er gode nok for Gud frimod til å vite at dei er det, om dei ikkje seier det til andre enn seg sjølv. Men dette må aldri haldast fram som eit ideal. Her må sjelesorgen og læra vegast mot kvarandre med klokskap, men den ikkje-synlege trua kan vi ikkje sjå på som noko anna enn ein slags «reserveløysing». Ein reserveløysing som ofte kan ha gode grunnar og som godt kan vise seg å vere den einaste mogelege løysinga, men framleis ei reserveløysing.

Den norske kyrkje sin visjon er å vere ei  «bekjennende, misjonerende, tjenende og åpen folkekirke.»  For  å vere bekjennande, misjonerande og tenande treng vi å utfordre folk til å vere frimodige med trua si. Vi må lære folk kva som er kristen lære og praksis og vi må vise dette i samfunnet. Den skjulte trua er ikkje i stand til å føre kyrkja inn i ein ny generasjon eller la truspraksisar leve vidare. Til dette treng vi den opne trua. Utan den opne trua vil også den skjulte trua forsvinne. Då er også folkekyrkja død.

I dette ligg folkekyrkja sitt store paradoks og dilemma. Ein kan ikkje og skal ikkje nedvurdere den skjulte trua, samstundes som ein må oppfordre til ope, utadretta trusliv. Ein kan ikkje seie at den skjulte trua er nok for kyrkja, sjølv om det er nok for Gud. For kyrkja, også folkekyrkja, treng ope trusliv for å overleve. Å kommunisere dette på ein pedagogisk og god måte både til dei som strevar med å klamre seg til si skjulte tru og dei som lever svært offentleg med trua si er den store utfordringa. Der treng vi både innlegg som dei to eg viste til i byrjinga av bloggposten min, og innlegg som manar til praktisk handling som følgje av trua.

Den norske kyrkje sin mest einsame utpost

Kyrkja i Gryteviken.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

St. Isidors minne skyr normalt menneskeleg aktivitet i polstrøka som pesten. Alt som har med idiotiske skiturar i desse isørknane å gjere er slikt eg held meg langt vekke frå, slik alle danna menneske bør gjere. Det er derimot andre delar av det som har skjedd i polarområda som er meir verdt å hugse, som kvalfangsten ein dreiv der på byrjinga av forrige hundreår. Ein kan sjølvsagt seie mykje riktig om at dette ikkje var bra for kvalpopulasjonen, men samstundes var det kvalfangarar der som fortener å verte hugsa med respekt. St. Isidors minne tar i dag turen sørover til eit av dei norske kvalfangstsamfunna, nærare bestemt Gryteviken i Sør-Georgia. «Kvifor?», spør du kanskje. Jo, for der ligg Den norske kyrkje sin sørlegaste utpost. Historia er som følgjer:

Gryteviken vart grunnlagt i 1904 som den første landbasen i Antarktis. Det vart ein suksessfull base for kvalfangarane, og var i stor grad prega av kvalfangarar frå Vestfold. I 1911 vart det bestemt at ein ville få ein prest til Gryteviken, og 14. mai 1911 vart det annonsert etter prest i avisene i Oslo. Ein søkte etter ein «Mand med et lyst Syn paa Livet, og som har Evne til at Opkvikke og begeistre sine Medmennesker til det Gode»[1] som kunne ha gudstenester og drive sosialt arbeid. Pastor Kristen Løken fekk jobben, og kom til Gryteviken i april 1912.

Carl Anton Larsen
Biletet er henta frå
Wikimedia Commons

Eitt år seinare, i april 1913, bestemte ein seg for å starte innsamling til ei kyrkje. Allereie første kvelden samla ein inn over 5600 kr. Carl Anton Larsen som var mannen som stod bak kvalfangststasjonen og som seinare betalte både for prest og kyrkjedrift i lang tid, stod for 5000 kroner av dette, noko som tilsvarte meir enn to vanlege årsløner i Norge. Frå ein bestemte seg for å bygge i april tok det berre åtte månader før kyrkja var ferdig. Kyrkja vart bygd i Norge og sendt til Antarktis i element som vart satt saman der. 24. november byrja ein på arbeidet i Gryteviken, og kyrkja stod ferdig med 180 sitteplassar og ein totalkapasitet på 250 mann nokre dagar før jul. Julaftan var det fest i kyrkja for heile kvalfangarstasjonen, og 25. desember 1913 vart kyrkja vigsla av Kristen Løken. Han hadde på førehand fått særskild løyve frå biskopen i Kristiania til å vigsle kyrkja åleine. Løken var prest i Gryteviken i to år før han drog heim til Norge att.

Kyrkja vart ikkje akkurat rent ned i perioden Løken var prest, og heller ikkje nestemann på preikestolen opplevde den heilt store pågangen. Det var den teologiske studenten Frithjof Zwilgmeyer. Han var der også i to år, fram til 1916. Etter dette var det ikkje prest i kyrkja på lenge, men det stud.theol. Jon Foen hadde ein dåp i kyrkja i 1918, utan at ein veit om han tjenestegjorde meir der.

Slik ser kyrkjerommet ut.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I 1925 kjem det igjen prest til kyrkja. Då er det Fredrik Knudsen som kjem, utsendt frå Sjømannsmisjonen. I mellomtida har polarforskaren Ernest Schakleton blitt gravlagt frå kyrkja. Knudsen følte seg utilstrekkeleg og likte seg ikkje så godt i Gryteviken, men han vart populær mellom dei som budde der, og ulikt dei tidlegare prestane klarte han å få i gang kristeleg arbeid mellom arbeidarane. Det vart til og med starta eit slags bedehusarbeid. Etter ein sesong dro han heimatt. Då hadde han hatt 24 gudstenester med ca 1400 folk på og 12 møter med rundt 1200 folk på. Ikkje så heilt ille.

I 1929 kom det igjen prest til Gryteviken. No var det sjømannspresten i Liverpool, Sverre Eika, som hadde blitt overtala til å dra. Han vart med ein gong populær mellom folk i det lille samfunnet. Då den eine sesongen han eigentleg skulle vere der var over, fekk han overtala hovudstyret i Sjømannsmisjonen til å sende han ut ein sesong til. No var kvalfangstindustrien, som resten av verda, inne i ei økonomisk krise, så då sesongen 1930-31 var over var det ikkje lenger bruk for prest i Antarktis. Eika vart den siste presten i Gryteviken. Kyrkja vart no lite brukt, stort sett til gravferder og gudstenester på julaftan, men biblioteket som hang saman med kyrkja vart framleis mykje brukt.

Kyrkja med snø.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

På femtitalet byrja ein å sende med diakonar på kvalkokeria. Desse holdt seg på båtane og i andre landbaser, men på julaftan i 1960 skulle ein igjen feire gudsteneste i kyrkja i Gryteviken, men på grunn av eit dødsfall vart gudstenesta avlyst. I staden vart det feira langfredagsgudsteneste der 31. mars 1961. Då hadde diakon Johan Schrøder Lunde den aller siste gudstenesta som vart halde i kyrkja i denne omgang.

I 1995 flytta eit ektepar til Gryteviken og byrja restaurering av mellom anna kyrkja. Dette skjedde etterkvart i samarbeid med ein interesseorganisasjon i Norge, der mellom anna Tunsberg bispedømekontor var med. Det var ikkje berre den kulturhistoriske verdien plassen har for Norge som gjorde at det var stor interesse for dette her, men også at ein god del av dei som jobba i kvalfangstindustrien ikkje kom heim, men ligg gravlagt i Antarktis. Mange hadde graver dei ville sjå.

Restaureringa gjekk sin gang, og det vart planlagt tur sørover. I 1999 vart det arrangert to turar til Gryteviken. På den første turen skulle kyrkja gjenvigslast av Sigurd Oseberg. Han måtte melde avbod, og i staden vart det domprost Magne Storeli som gjenvigsla kyrkja 16. januar 1999. Fastelavenssøndag same år var det igjen gudsteneste i kyrkja, no med sjømannsprest Atle S. Johansen.

Sigurd Oseberg kalla kyrkja for «Tunsbergs sydligste kirke»[2]. Vi kan nok også slå fast at det er Den norske kyrkje sin sørlegaste, og mest einsame kyrkje. Kanskje også den mist brukte? Det er i alle fall eit solid stykke kyrkjehistorie!

All informasjon er henta frå Hvalfangerkirken : fangst, tro og dristighet på Syd Georgia skrive av Svend Einar Hansen. Utgjeve på Genesis forlag 1999 
[1] s. 21
[2] s. 8

Gryteviken
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Cathinka Guldberg

Cathinka Guldberg nokre år før
hø døydde.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag minnast vi ei av dei store kvinnene i norsk kyrkjehistorie, og norsk historie generelt. Cathinka Gulberg var den første norske diakonissa og den som grunnla diakonisse- og sjukepleiarutdanninga i Norge. Ho gjorde med dette svært mykje for kvinner si stilling i samfunnet og kyrkja, for sjukestell og utdanning.

Cathinka vart født 3. januar 1840 i Christiania, og byrja på utdanninga si som 24-åring. Ho hadde då vore aktiv innen den johnsonske vekkinga, og var opptatt av dei svake i samfunnet. Ho drog då til Tyskland og fekk diakonisseutdanning på Kaiserwerth, det første diakonissehuset i verda. Det frivillige arbeidet ho hadde gjort i kyrkjelyden i Norge hadde gjort at ho ville ha meir fagkunnskap, og i kyrkjelyden hadde ho fått brosjyrer om diakonissene og skulen ho byrja på. Ho jobba på krigssjukehus i Tyskland under krigen mellom Tyskland og Austerike og på eit sjukehus i Alexandria i Egypt medan ho fekk utdanninga, og før ho var ferdig utdanna fekk ho spørsmål om å grunnlegge og bli forstanderinne for den første diakonisseutdanninga i Norge.

Diakonissene er kvinnelege omsorgsarbeidarar i kyrkja, slik som diakonar. Diakonisserørsla starta i Tyskland i 1836, og har seinare spreidd seg til andre lutherske kyrkjer. Diakonissene kan ofte minne om nonner, med diakonissedraktar og eit liv i fellesskap, bøn og teneste. Dei jobbar i hovudsak med sjukepleie i ulike formar.

Cathinka Guldberg sa ja til spørsmålet, og før ho drog frå Tyskland vart ho vigsla til diakonisse der. 20. november 1868 flytta ho saman med den første eleven inn i det som var den første diakonisseinstitusjonen i Norge. Arbeidet vaks raskt, og dei måtte flytte fleire gonger før dei i 1887 kom til Lovisenberg, der Diakonissehuset Lovisenberg framleis held til.

Ho var leiar for arbeidet heile livet sitt. Frå 1888 lagde diakonissene alle oblatane til Den norske kyrkje, i 1895 opna dei sjukehus på Lovisenberg. I heile 22 år var det kun denne plassen som utdanna sjukepleiarar i Norge! Fleire sjukehus, som Rikshospitalet, innførte ordningar der diakonissene fekk ansvaret for sjukepleien.

Livet som ei diakonisse kunne, og kan endå, på mange måtar minne om klosterlivet til nonner. Dei gjekk med diakonissedrakt, levde i sølibat, vart sendt rundt og fekk ikkje anna løn enn lommepengar. Men diakonissene avla ikkje noko løfte for livet, som nonnene, og dermed kunne kvinner få ei sjølvstendig utdanning som sjukepleiar gjennom diakonissesystemet. Dette var viktig i storsamfunnet, og innad i kyrkja var det viktig at ein med diakonissene fekk ein kyrkjeleg arbeidsgrein som var for kvinner, der kvinner vart vigsla til ei viktig teneste. Diakonisserørsla var prega av ein sterk og inderleg kristentru som var motivasjonen for det dei gjorde. Cathinka Guldberg var ein pådrivar og andeleg leiar for denne delen av rørsla, slik ho var det for dei helsefaglege delene.

Cathinka Guldberg døydde i 1919. Då var det rundt 550 diakonisser i Norge. Ho hadde bygd opp sjukepleiarutdanninga og diakonisseinstitusjonen frå ingenting. Norsk biografisk leksikon seier: «Da kvinner fikk stemmerett i landet, hadde Cathinka Guldberg allerede vært leder for en sterkt ekspanderende stiftelse med arbeid over hele landet i 45 år» Det seier ein del. Då ho var 75 år gamal fekk ho, som første kvinne, ridderkorset av 1. klasse av St. Olavs Orden.

Cathinka Guldberg er ei kvinne vi ikkje skal gløyme, verken i kyrkja eller i storsamfunnet. Det ho gjekk i spissen for gjer framleis gode ting for oss. Når Den norske kykje ein gang innfører ein helgenkalender bør Mor Guldberg, som ho vart kalla av søstrene, vere ein klar kandidat.