Gratulerer med reformasjonsdagen!

Dei 95 tesene. Trykt i 1522.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag feirar vi reformasjonsdagen. 31. oktober skal Martin Luther ha slått opp sine 95 teser på kyrkjedøra i Wittenberg. Eller, det vil seie: Han gjorde sansynlegvis ikkje dette. Sansynlegvis sende han tesene sine til ein tysk erkebiskop og ein tysk biskop, ikkje for å splitte kyrkja, men for å reformere henne. Forteljinga om at han skal ha slått opp tesene på kyrkjedøra har vi frå Philipp Melanchthon som sa dette rundt 30 år seinare. Sansynlegvis stemmer ikkje skuleforteljinga om den tapre munken som stod ute om natta og spikra opp protesten sin på kyrkjedøra. Det heile gjekk nok meir byråkratisk for seg.

Uansett korleis det skjedde fremja Luther sine teser, og frå desse har vår lutherske kyrkje vekse fram.

Reformasjonsdagen har no kome inn i Den norske kyrkje si tekstrekke, altså vert det lagt opp til at denne dagen kan vere ein gudstenestedag i norske kyrkjer. Mellom lesetekstane finn vi tekstar som denne kjerneteksta for den lutherske kyrkja:

For eg skammar meg ikkje over evangeliet. Det er ei Guds kraft til frelse for kvar den som trur, jøde først og så grekar. For i det blir Guds rettferd openberra, av tru frå først til sist, som det står skrive: Den rettferdige skal leva ved tru. (Rom. 1, 16-17)

Luther-rosa.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Vi kan sjølvsagt spørje om det er rett at vi skal markere reformasjonen med ei gudsteneste. Det kan argumenterast godt for at splittinga som skjedde med reformasjonen var ei tragedie for kyrkja, og at vi gjennom å oppretthalde det brotet som skjedde på 1500-talet bryt med Jesu ord om at vi som trur skal vere eitt. (Joh 17, 21)

Trass i dette meiner eg dette er ein dag vi bør markere med glede. På kirken.no kan vi lese at dette er «en dag for markering av reformasjonen og dens budskap». Dette meiner eg er eit godt utgangspunkt for ein markering som både tar på alvor den fellesskapen vi mista i reformasjonen, men som og trekk fram det den lutherske læra har tilført Kyrkja. For vi har tilført Kyrkja viktige element, og det er til dømes slett ikkje sikkert at Den katolske kyrkja hadde vore ei levedyktig kyrkje i dag hadde det ikkje vore for dei endringane som vart gjort i etterspelet til reformasjonen og vidare fram til i dag. Ein kan derfor tenkje at gjennom reformasjonen fekk ein fleire levedyktige kyrkjer i staden for ei haltande kyrkje som trengte endringar.

Vi skal halde fram den lutherske læra om frelsa gjennom trua åleine, om det allmenne prestedømmet og om Bibel og liturgi på morsmålet og vere stolte av at dette er noko vi har vore med på å forfekte gjennom kyrkjehistoria og fram til i dag. Vi kan og vere stolte av at vår kykje har vist seg å vere i stand til å ta til seg samtida og gjere seg relevant i ulike kontekstar.

Dette er noko vi skal vere stolte av og feire på denne dagen, utan at vi skal stikke under ein stol at desse punkta også har nokre grøfter vi frå tid til anna står i fare for å havne i. Det er noko vi sjølvsagt skal jobbe med, for reformasjonen handla om å rydde opp der kyrkja hadde gått feil. Det er ein jobb vi aldri vert ferdige med.

Gratulerer med reformasjonsdagen! Vi avsluttar med Martin Luther sin flotte salme «Vår Gud han er så fast en borg »

Vår Gud han er så fast ei borg,
han er vår skjold og verja.
Han hjelper oss i all den sorg
og naud som vil oss herja.
Vår gamle fiend sterk
med alvor gjer sitt verk.
Stor makt og mangfald list,
det er hans våpen visst.
På jord er ei hans like. 

Med eigi makt me inkje vann,
det fekk ein usæl ende.
Men med oss går den rette mann
som Herren sjølv oss sende.
Hans namn det veit du visst:
Han heiter Jesus Krist,
Gud Sebaot han er
og Frelsar for vår verd.
Han sigeren skal vinna. 

Om verdi full av djevlar var
som ville reint oss glupa,
me ingen otte i oss bar,
dei skulle alle stupa.
Og fyrsten for den her,
kor arg han enn seg gjer,
oss inkje skada kan.
Han er ein maktlaus mann.
Eit ord, og han vil falla. 

Og ordet skal dei lata stå
og berre vantakk finna.
Med oss er Gud, og visst me må
ved Andens gåva vinna.
Og tek dei enn vårt liv,
oss bort frå heimen riv,
lat fara alt, for sjå,
dei sigrar ei endå.
Guds rike vårt skal vera

Den vanskelege forteljinga

Abraham og Isak.
Maleri av Adi Holzer.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag feirer muslimane id al-adha. Dette er ei markering der ein hyllar Ibrahim fordi han var villig til å ofre Ismail til Gud. Vi kristne kjenner forteljinga som forteljinga om Abraham og Isak. Vi les forteljinga slik vi finn henne i 1. Mosebok 22, 1-19:

Ei tid etter at dette hadde hendt, sette Gud Abraham på prøve. Han sa til han: «Abraham!» Og han svara: «Ja, her er eg.» Då sa han: «Ta son din, den einaste, Isak, han som du elskar, og dra til landet Moria! Der skal du ofra han som brennoffer på eit av fjella, det som eg seier deg.» Tidleg neste morgon stod Abraham opp, leste på eselet sitt og tok med seg to av tenestegutane sine og Isak, son sin. Han kløyvde ved til brennofferet, og så gav han seg i veg til den staden Gud hadde sagt. Tredje dagen såg Abraham opp og fekk auge på staden i det fjerne. Då sa Abraham til tenestegutane: «Ver her med eselet. Eg og guten vil gå bort dit og tilbe, og så kjem vi tilbake til dykk.» Abraham tok offerveden og la han på Isak, son sin. Sjølv tok han elden og kniven i handa, og så gjekk dei saman, dei to. Då sa Isak til Abraham, far sin: «Du far!» Og han svara: «Ja, son min.» Han sa: «Sjå, her er elden og veden, men kvar er brennofferlammet?» Abraham svara: «Gud vil sjølv sjå seg ut eit brennofferlam, son min.» Og så gjekk dei saman, dei to. Då dei kom til den staden Gud hadde sagt, bygde Abraham eit altar der og la veden til rette. Så batt han Isak, son sin, og la han på altaret, oppå veden. Og Abraham rette ut handa og tok kniven for å slakta son sin. Men Herrens engel ropa til han frå himmelen og sa: «Abraham, Abraham!» Og han svara: «Ja, her er eg!» Han sa: «Legg ikkje hand på guten og gjer han ikkje noko! For no veit eg at du fryktar Gud, sidan du ikkje sparte din einaste son for meg.» Då Abraham såg opp, fekk han auge på ein vêr som hang fast etter horna i eit kratt rett bak han. Abraham gjekk bort, tok vêren og ofra han som brennoffer i staden for son sin. Abraham kalla den staden « Herren ser». Den dag i dag seier dei: «På fjellet der Herren lèt seg sjå.» Då ropa Herrens engel til Abraham frå himmelen for andre gong og sa: «Eg sver ved meg sjølv, seier Herren: Fordi du gjorde dette og ikkje sparte din einaste son, vil eg velsigna deg rikt og gjera ætta di talrik som stjernene på himmelen og som sanden på havsens strand. Di ætt skal ta fiendens portar. Ved di ætt skal alle folkeslag på jorda velsigna seg fordi du høyrde på meg.» Så gjekk Abraham tilbake til tenestegutane sine. Dei drog av stad saman med han til Beer-Sjeba. Og Abraham vart buande der.

Dette er absolutt ei av dei vanskelegaste tekstane for kyrkja, for det er svært vanskeleg å sjå nytteverdien i det påbodet Abraham fekk frå Gud. Både for Abraham og Isak må dette ha vore ei foreferdeleg oppleving; for Abraham fordi han fekk beskjed om å drepe den einaste sonen sin, for Isak fordi han opplevde at faren ville drepe han. Dette er ei forteljing som kan verke svært skremande på alle, men særskild på born. Samstundes er det døme Abraham set verdt å tenkje over, ikkje berre med fordøming. For han er villig til å ofre alt for Gud. Dette er også noko som kan trekkjast fram, slik det verkar som muslimane gjer, sjølv om det er problematisk å gjere dette, då det han er villig til å gjere er å drepe nokon.

Kor vanskeleg denne forteljinga er, kom godt fram då biskopen i Møre nekta å godkjenne eit glasmaleri som viste denne forteljinga som skulle inn i Spjelkavik kyrkje for nokre år sidan.

Tenk om vi skulle hatt ei feiring sentrert rundt denne forteljinga i Den norske kyrkje. Det hadde blitt store diskusjonar! Eg vil absolutt ikkje løfte det fram som eit forslag, men kanskje vi kunne lære noko frå muslimane om at også slike tekstar er ein del av vår religion og noko vi må forhalde oss til i større grad enn vi gjer? Det er verken lett eller behageleg, men det kan kanskje vere verdt det? Kanskje kan vi lære noko av det? Eller er det ei betre løysing å heller snakke endå mindre om dette og fokusere meir på andre forteljingar som er lettare å sjå saman med det overbyggjande gudsbiletet vi har i kristendomen? Eg finn det i alle høve interessant at ei av to høgtider i islam er sentrert rundt ei forteljing vi i kyrkja har så store vanskar med å handtere.

Då gjenstår det kun å seie til eventuelle muslimske lesarar: Id mubarak!

Lat oss snakke om hettegenserar.

Ein typisk hettegenserbrukar: Unabombaren.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Kvifor vel nokon å kjøpe seg ein hettegenser i staden for ein genser utan hette? Spørsmålet melder seg med tyngde med ein gong ein får på seg ein slik genser. For ein har brått eit haleheng som ikkje høyrer heime på eit plagg for menneske. Det er rett og slett i vegen. Lener ein seg mot noko, kjem hetta i vegen. Den drar kroppen bakover, og kven veit kor mange personar legevakter landet over må behandle på grunn av at folk har slått bakhovudet i noko når hettegenseren har tatt overhand. Rett nok kan ein frå tid til anna bruke hetta som ein transportabel pute, men det skjer ikkje ofte. Og den fordelen ein ein sjeldan gong kan ha av dette, vert nulla ut, og meir til, i det ein forsøker å ta på seg ei jakke oppå denne genseren. Då fremstår ein plutseleg som pukkelrygg for all verda. Ein får ein klump mellom skuldrane som sjølvsagt ser latterleg ut. Dette kunne ein ha levd godt med om ein kunne ha forklara klumpen med auka velvere eller noko slikt, men det er absolutt ikkje tilfellet. For alle som har prøvd dette, vil vite at det å ta på seg ei jakke oppå hettegenseren, ikkje fører med seg nyting. Det er i beste fall ubehageleg, i verste fall fremkallar det reelle eller imaginære kvelningsfornemingar då jakka vil stramme rundt halsen i det ein lukkar henne. Hetta er altså eit fysisk hinder for velvere. Ein vil kanskje forsøke seg på å ha hetta utanpå jakka. I sjeldne tilfelle kan dette vere relativt visuelt lukkeleg, om ein ser bort frå at vedkomande vil ha ein hale hengande mellom skulderblada, men svært ofte vil det sjå ut som om nokon har freista å trykke eit stoffstykke ned i nakken på stakkaren som går med hettegensaren. Å ta hetta utanpå jakka er derfor heller ikkje eit godt alternativ.

Så gale kan det gå når ein hindrar sidesynet.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Men ein kan jo ta hetta på hovudet, seier kanskje du. Ja, det kan ein sjølvsagt. Problemet er at i det ein tar hetta på hovudet ser ein ut som ein ungdomskriminell som allereie har reservert plass for jamnlege vitjingar i det lokale fengselet. Eg vil påstå at om B-gjengen hadde blitt teikna for første gong i 2012 hadde dei ikkje hatt masker rundt augo, men hettegenser med hetta på hovudet. I tillegg medfører bruk av hetta som hovudplagg ei rekkje praktiske ulemper. Genseren vert dratt oppover ryggen, og ein blottar nedre del av ryggen. For dei som praktiserer den uheldige kombinasjonen av hettegenser med hette på hovudet og lågtsittjande bukser vil dette medføre at ein får innsyn i undertøyutvalet vedkomande har i kommoden sin. Enkelte har misforstått denne defekten i kleda sine som mote, og praktiserer dette medvite, noko som sjølvsagt ikkje kan sjåast på som noko anna enn ein stor feil. Ei anna ulempe er at synsradiusen vert minska. Ein får ikkje utnytta sidesynet sitt, og risikerer å vandre inn i blomsterbed, søppelspann eller parkerte bilar. Om ein er offer for den relativt vanlege misforståinga at hette på hovudet bør kombinerast med rullebrett, er det opp til lesaren sjølv å forestille seg kva farar ein set seg sjølv i.

Eit anna stort minus med desse genserane er at dei oftast kjem med ferdigmontert muffe. Brukar ein denne til å ha hendene i ser ein ut som ein vaskebjørn som har fått superlim på magen, og om ein brukar muffa til å oppbevare ting i, vil ho etter kort tid sjå ut som hudfoldane som dinglar på hovudet på ein kalkun. Den heng og sleng og er mest aktiv som tørkeklut kvar gong ein lener seg over eit bord.

Desse to totalt unødvendige delane av genseren tar sjølvsagt store bomullsressursar kvart år. Det er nærliggande å tru at om ein heller dyrka korn på dei åkerareala som vert brukt til å produsere desse genserdelane, ville milliardar av menneske ha fått nok mat kvart år.

Gandalf har lov.

Eg kjem kun på to legitime grunnar for å gå med hettegenser, og ingen av dei handlar strengt tatt om genserar, men om kapper. Den eine grunnen er om ein er dominikanar, eller tilhøyrer ein annan munkeorden som har hette på ordensdrakta si. Det er greit. Få ting er hyggelegare enn å møte dominikanarmunkar med hette på medan ein er ute og promenaderer. Munkar har lov til å gå med hette. Den andre legitime grunnen til å gå med hette er om ein er trollmann. Trollmenn har ofte hette. Det er lov. Trollmenn må få gjere som dei vil, ellers vert det fort bråkete.

Mea maxima culpa! Eg er sjølv eigar av opp til fleire slike genserar. Slik har det blitt, og eg er ikkje stolt av det. Desse genserane som ikkje høyrer heime i eit danna klesskap har kome i hus på ulikt vis, men no er dei her og gjer at eg kastar stein i glashus. Hettegenserar er ein pest som snik seg inn over alt. Vi er aldri trygge!

Samfunnet må ta inn over seg at slike genserar ikkje høyrer heime i noko sivilisert samfunn. Dei bryt med god smak, komfort, ressursøkonomi og generelle normar for sikkerheit i samfunnet. Vi må diskutere korleis vi som samfunn stiller oss til at desse plagga grip om seg i skular og ellers i det offentlege rom. Gjer vi ikkje det kan vi i alle fall ikkje diskutere vakre, religiøse skaut som enkelte kvinner vil gå med. Vi må ta det mest utbreidde plagget først.

Lat oss til slutt minnast nokre ord som vert tillagt Oscar Wilde, og vone at han får rett; at denne trenden fort snur.

Fashion is a form of ugliness so intolerable that we have to alter it every six months.

Tyding av nokre ord

Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Eg er no den stolte eigar av «lummeutgåva» av Nynorsk salmebok. Eg har kjøpt meg «femte upplaget» som kom ut i 1930, medan boka først kom ut i 1925. Det er altså brukt ei relativt gamal rettskrivingsnorm i boka, og avsnittet med det forlokkande namnet «Tyding av nokre ord» kan vise seg nyttig. Uansett finn ein nokre praktdøme på vakre, om enn arkaiske og uforståelege ord. Vi sømar nokre av dei. (Søma = sømd, æra)

• Borgon = borg, pant
• Brisa = loga, lysa
• dæld = dokk, dal
• Fegja = venleik
• Manne-funder = manne-påfund
• Glosa = glo, glåma
• Hedan = herifrå
• Hædd = spotta
• Kvæm = lett, greid
• Magna seg = styrkja seg
• Marm = brus
• Rynja (run, runde) = drysja, strøyma
• Skirsel = dåp
• Skjelk = otte
• Talma = plaga, pina
• Vend = verknad, fynd
• Vinda (vatt, vunde) = virda

I tillegg til desse flotte orda lærte eg at eit av dei mest brukte munnhella våre har ei anna tyding enn det eg har trudd. Eg har alltid trudd at «Morgonstund har gull i munn» viste til at morgonstunden har gull i munnen som ein heilsteikt gris har eit eple i munnen, men der tok eg feil.

Mund = hand (Morgonstund hev gull i mund)

Ein god del av desse ordforklaringane hadde vore uforståelege for meg, hadde det ikkje vore for at ordet vart forklara med to ord. Hadde «rynja» kun blitt forklara med «drysja» eller «dæld» kun med «dokk» hadde eg vore like langt, og det er jo og mogeleg at eg tar feil når eg trur eg veit kva «strøyma» og «dal» tyder... Det er og tre ord som er forklara på ein slik måte at eg er like uvitande etter å ha lese forklaringa. Den eine på grunn av at ordet ikkje er forklara, berre stokka om, medan den andre kan skuldast min manglande grunnkunnskap om meteorologi. Det tredje ordet ville eg ha trudd kunne bety «neie», og kanskje kan det det, utan at eg forstår omsetjinga? Eg vil heller kanskje tru det er noko ein seier, sidan det er snakk om «sneidord». Om nokon kan forklare desse orda for meg, er kommentarfeltet ope. (Eg har til dømes ei von om at mannen bak den fine bloggen Kokeluren kan kjenne nokre av desse orda) 

• Forvêr = våde-vêr
• Dragsud = sudrag
• neisa = brigsla, gjeva sneidord

Og medan vi gamar oss (gama seg = hava gaman, moro) med desse orda frå ei anna tid, kan vi prise oss lukkelege for at ein av og til gjennomfører nokre språklege revisjonar. Vi må hugse at språket vårt kun er manne-funder (manne-funder = manne-påfund), og ikkje ei gudegjeven sanning. Skal nynorsken brisa (brisa = loga, lysa) også i åra framover er slikt naudsynt, sjølv om det kan vere ei stinn (stinn = stiv, hard) oppleving for konservative språkbrukarar som vert særd (særd =såra) når vi med skjelk (skjelk = otte) ser at våre favorittelement av språket vert luka ut. Kanskje såre sjeler kan magna seg (magna seg = styrkja seg) av desse døma på korleis det kunne ha vore i staden for å talma (talma = plaga, pina) oss som vil ha konstruktive endringar i språket for at språket skal leve vidare? Krangling mellom oss få som brukar nynorsk har lett som vend (vend = verknad, fynd) at brukarar av Knud Knudsen sitt skriftspråk får noko å bruke til hædd (hædd = spotta). Vi må hugse at det som har mest gjæva (gjæva = gjævleik, verd) ikkje er våre kjensler, men den vakre, høgverdige, kulturberande nynorsken!

Og til slutt: Om eg har brukt nokre av desse gamle orda på feil måte bed eg om orsaking. Det er rett og slett fordi eg aldri har sett dei før.

Ruinkyrkja

Sidan det er søndag høver det med nokre korte tankar om kyrkja. Sitatet er henta frå boka Bli det du ber, ei bok som absolutt ikkje er så spekulativ som det kan virke av tittelen. Boka er skrive av Shane Claiborne og Jonathan Wilson-Hartgrove, begge sentrale innan den såkalla New monasticism-rørsla.

...deler av kirka vil alltid være døden nær. Men det som virkelig gir oss et kick, er at vi kjenner en Gud som leter i ruinene, alltid på jakt etter noe å puste nytt liv i. Verden vil ikke tro på sannheten i evangeliet hvis vi kjemper livet av oss for å holde skuta flytende. Den kommer til å tro når vi praktiserer oppstandelse akkurat der vi er, fordi vi kjenner gleden som spirer fram fra et nytt liv.[1]

«Granateplet kan også si noe om forbindelsen mellom Kristus
og kirken. Med sine mange frø symboliserer det Kristus som gir
«rik frukt» ved sin død og oppstandelse.» [2]
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

[1] Sitatet er henta frå Bli det du ber av Shane Claiborne og Jonathan Wilson-Hartgrove, Lunde forlag 2009. Side 118
[2] Ragnar Skottene, Kristne symboler, Verbum, 2002. Side 81

Jag kan icke räkna dem alla

Lina Sandell
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag er det 180 år sidan Lina Sandell vart fødd i Småland. Frå henne har vi i dag nokre av dei mest brukte salmane i våre skandinaviske kyrkjer, men også i andre delar av verda. Eg har sjølv vore med på å synge Sandell-songar i Hong Kong. Også der var songane hennar mykje brukt og elska.

Sandell sine songar, i alle fall dei mest kjente, er prega av trøyst og von. I songar som Blott en dag, Tryggare kan ingen vara, Är det sant att Jesus är min broder og Bred dina vida vingar møter vi ein kjærleg Gud med stor omsorg for sine barn og vi får vere med i bøn og lovsong for Jesus som opna himmelriket for oss. Songane er fylte med himmel-lengsle og glede over både død og liv. Det er nære og sterke songar, og om ein kjenner Sandell sin personlege historie kan songane stå i eit endå sterkare lys. Ho var svært nær far sin, og då ho var 26 år gamal vart ho vitne til at han drukna då han fall i vatnet i det han skulle gå ut av ein båt for å møte henne. To år seinare døydde mor hennar. Ho gifta seg i 1867 og fekk eitt born som døydde under fødselen. I 1892 gjekk mannen konkurs, og same år fekk ho tyfoidfeber, noko som svekka helsa hennar for resten av livet, ei helse som allereie skal ha vore skral. Songane hennar skal ha vore ein sorgterapi for tapa ho opplevde, noko ein til dømes kan sjå i den sterke Det blir något i himlen frå 1869, ein song om barn som døyr.

Mannen hennar var politikar og hadde eit forlag der ho jobba som redaktør i tillegg til at ho skrev over 1700 dikt, kanskje så mange som 2000. Det er nokre av desse dikta vi framleis syng i kyrkjer, bedehus og heimar. Sandell skreiv også ei rekkje bøker, særleg retta mot søndagsskulen og barnearbeid.

Vi avsluttar med Jag kan icke räkna dem alla, ein song som fyrste gong vart publisert i 1880 og som kanskje ikkje er det ein ventar frå nokon som har kronisk dårleg helse og har mista sitt einaste born i fødselen..

1.
Jag kan icke räkna dem alla,
de prov på Guds godhet jag rönt.
Likt morgonens droppar de falla
och glimma likt dessa så skönt.
Jag kan icke räkna dem alla,
de prov på Guds godhet jag rönt.

2.
Likt stjärnornas tallösa skara
de hava ej namn eller tal,
men stråla likt dessa så klara,
jämväl i den mörkaste dal.
Likt stjärnornas tallösa skara
de hava ej namn eller tal.

3.
Jag kan icke räkna dem alla,
men ack, må jag tacka dess mer!
Guds kärleks bevis må jag kalla
de under av nåd han beter.
Jag kan icke räkna dem alla,
men ack, må jag tacka dess mer!

(Teksten er henta frå den svenske Wiksource)